Năng lượng Nhật Bản [Kỳ 58]: Các động thái quay trở lại với điện hạt nhân

Trong kỳ này, Tạp chí Năng lượng Việt Nam sẽ cập nhật về tình hình phát triển điện hạt nhân (đưa vào vận hành, đang thực hiện đầu tư, chuẩn bị đầu tư...) tại các nước lớn như: Hoa Kỳ, Vương quốc Anh, Trung Quốc, Nhật Bản.

Vào trung tuần tháng 7/2023, Hội đồng EU (Hội đồng các bộ trưởng EU) đã tổ chức một cuộc họp không chính thức của các bộ trưởng phụ trách năng lượng tại Valladolid, Tây Ban Nha. Tại cuộc họp, bên cạnh các chính sách phù hợp với “Tự chủ chiến lược” do EU thúc đẩy như Dự luật Nguyên vật liệu quan trọng, thì Dự luật Cải cách thị trường điện đã được thảo luận.

Trong các hộ sử dụng điện ở Nhật Bản, mỗi tháng có hơn 2 triệu hộ gia đình không sử dụng nguồn điện từ năng lượng mặt trời. Điện lực Kyushu là Công ty sử dụng năng lượng tái tạo nhiều nhất ở Nhật Bản, trong năm nay dự kiến ​​sẽ có tối đa 740 triệu kWh không thể hòa lên lưới do phát điện quá nhiều trong thời gian không có nhu cầu sử dụng theo cách kiểm soát công suất.

Chính phủ Nhật Bản vừa tổ chức họp cấp bộ trưởng về năng lượng tái tạo, hydro tại dinh Thủ tướng và đã thông qua việc sửa đổi “Chiến lược hydro cơ bản”. Đây là lần sửa đổi đầu tiên kể từ khi chiến lược này được ban hành vào năm 2017.

Tại Hội nghị thượng đỉnh về biến đổi khí hậu của Liên Hợp Quốc năm 2021 (COP26), Nhật Bản cùng Việt Nam và nhiều quốc gia khác đã cam kết đưa mức phát thải ròng CO₂ về 0 vào năm 2050. Để thực hiện cam kết này, Nhật Bản đã đưa ra Chính sách cơ bản Chuyển đổi xanh (GX-Green Transformation). Chính sách này đã được Chính phủ Nhật Bản quyết định tại cuộc họp nội các (ngày 10/2/2023), các dự luật liên quan dự kiến sẽ được trình Quốc hội Nhật Bản thông qua trong cuộc họp thường kỳ sắp tới.

Mới đây, Chính phủ Nhật Bản đã tổ chức cuộc họp cấp bộ về vấn đề vật giá và đã thông qua việc tăng giá điện (do 7 công ty điện lực lớn đã trình Chính phủ). Trung bình mức tăng giá của mỗi công ty sẽ dao động từ 15% đến 39% và thực hiện tăng giá từ tháng 6 năm nay.

Theo truyền thông Nhật Bản: Nước Đức dù đã quyết định loại bỏ điện hạt nhân, nhưng thực tế vẫn phải phụ thuộc vào điện hạt nhân của các quốc gia khác cho cả phần điện và hydro. Điều đó cho thấy, những nước nhập khẩu năng lượng bị bị ảnh hưởng lớn từ những tác động tiêu cực của việc loại bỏ điện hạt nhân.

Nhật Bản là nước có ít đất dành cho điện gió, mặt trời nên rất khó tăng thêm năng lượng tái tạo. Do vậy, quốc gia này vẫn tiếp tục duy trì nhiệt điện than bằng cách sử dụng công nghệ đốt hỗn hợp than và ammoniac - loại nhiên liệu không thải CO2 khi đốt.

Tại cuộc họp trù bị cho Hội nghị cấp bộ trưởng về khí hậu, năng lượng và môi trường của các nước lớn (G7) được tổ chức tại Sapporo vào tháng 4 vừa qua, các nước phương Tây và Mỹ đã chỉ trích nước chủ nhà Nhật Bản không đưa ra thời hạn khi nào sẽ hoàn toàn loại bỏ nhiệt điện than. Nhưng ở chiều ngược lại, Nhật Bản cũng nghi ngờ lộ trình loại bỏ nhiệt điện than của châu Âu vào năm 2030.

Theo TTXVN, Nhật Bản - quốc gia chủ trì Hội nghị Bộ trưởng Năng lượng và Môi trường của Nhóm các nước công nghiệp phát triển hàng đầu thế giới (G7) đã không cam kết một khung thời gian cụ thể do quốc gia này phụ thuộc vào than đá (ít nhất trong khoảng 10 năm tới), bất chấp nỗ lực của Anh và Canada thúc đẩy cam kết chấm dứt gần như hoàn toàn việc sử dụng nhiên liệu hóa thạch để sản xuất điện vào năm 2035.

Trước cuộc họp cấp bộ trưởng về khí hậu, năng lượng và môi trường của 7 nước lớn (G7) sẽ được tổ chức tại Sapporo, Nhật Bản (từ ngày 15 -16/4/2023), người dân châu Âu đang phản đối dự thảo tuyên bố chung do nước chủ nhà trình bày. Có nhiều ý kiến ​​chỉ trích về việc không loại bỏ hoàn toàn các nhà máy nhiệt điện than thải ra lượng lớn khí cacbonic (CO2). Nội dung này đã được xác nhận qua các cuộc phỏng vấn với các quan chức Chính phủ Nhật Bản.

Ngày 10/2/2023, Chính phủ Nhật Bản đã quyết định chính sách cơ bản để thực hiện Chuyển đổi xanh (GX) tại cuộc họp nội các. Với tình hình ở Ukraine (sau tháng 2/2022), việc đảm bảo nguồn cung cấp năng lượng ổn định đã trở thành vấn đề lớn của toàn cầu. Mùa hè năm nay, tại “Hội nghị thực hiện chuyển đổi xanh” và cuộc họp hội đồng của các bộ sẽ tập trung thảo luận ba vấn đề chính: Khử Cacbon, cung cấp năng lượng ổn định và tăng trưởng kinh tế.

Tăng giá điện sinh hoạt cho hộ gia đình ở Nhật Bản thời gian qua và dự kiến thời gian tới sẽ có sự khác biệt rất lớn giữa các khu vực khác nhau. Vì sao lại có sự chênh lệch giá như vậy? Một trong những lý do ảnh hưởng lớn nhất đến giá điện tăng không đồng đều là do cơ cấu nguồn điện giữa các công ty điện lực ở quốc gia này khác nhau.

Chính phủ Nhật Bản quyết định sử dụng Lực lượng Phòng vệ để bảo vệ cơ sở hạ tầng quan trọng như nhà máy điện hạt nhân. Thay đổi chính sách vốn chỉ sử dụng Lực lượng Phòng vệ ở những tình huống phản ứng khẩn cấp, nay sẽ phối hợp với các lực lượng cảnh sát và cảnh sát biển của các địa phương để tiến hành các cuộc tập trận như đánh chặn tên lửa trong thời bình. Giả định các cơ sở hạ tầng dân sự sẽ là mục tiêu của cuộc tấn công và chuẩn bị sẵn sàng để ứng phó.

Chính phủ Nhật Bản vừa tổ chức “Hội nghị triển khai Chuyển đổi xanh (GX)” tại Văn phòng Thủ tướng để quyết định các chiến lược khử carbon. Tham dự hội nghị có Thủ tướng Kishida, Bộ trưởng Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp Nishimura và Chủ tịch Keidanren Tokura cùng các thành viên khác.

Hồi cuối tháng 12/2022, Hội đồng chuyên gia Tiểu ban Năng lượng Nguyên tử của Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp Nhật Bản đã đồng ý với hướng dẫn của chính sách điện hạt nhân với trọng tâm tái thiết các nhà máy đã quyết định tháo dỡ, cũng như đẩy mạnh việc phát triển, xây dựng các nhà máy điện hạt nhân thế hệ tiếp theo với độ an toàn được nâng cao.

Tại COP27 được tổ chức ở Ai Cập, những người ủng hộ điện hạt nhân (bao gồm các tổ chức quốc tế, chính trị gia... từ nhiều quốc gia khác nhau và các nhóm ngành) đã tích cực kêu gọi phát triển năng lượng hạt nhân - giải pháp chống biến đổi khí hậu trên thế giới.

Chính phủ Nhật Bản đã quyết định yêu cầu người dân trên toàn quốc tiết kiệm điện mà không đặt mục tiêu con số cụ thể từ ngày 1/12 tới đây do tình hình cung và cầu điện căng thẳng trong mùa đông tới. Yêu cầu hợp tác của người dân trong việc tiết kiệm điện trong giới hạn hợp lý, chẳng hạn như mặc nhiều lớp quần áo trong nhà.

Tại cuộc chất vấn ở Hạ viện ngày 7/10 vừa qua, Thủ tướng Nhật Bản Kishida một lần nữa thể hiện mong muốn thúc đẩy các cuộc thảo luận về việc sử dụng điện hạt nhân.

Tập đoàn Công nghiệp nặng Mitsubishi và 4 công ty điện lực của Nhật Bản: Kansai, Kyushu, Hokkaido và Shikoku đã thông báo sẽ cùng phát triển nhà máy điện hạt nhân thế hệ tiếp theo, hướng tới mục tiêu thương mại hóa vào những năm 2030. Lò thế hệ tiếp theo này sẽ an toàn hơn so với lò nước áp lực (PWR) hiện tại và dự kiến bắt đầu vận hành vào giữa những năm 2030.

Chi phí nhiên liệu của một nhà máy điện hạt nhân rất thấp, chỉ 1,7 yên/kilowatt giờ (280 VNĐ/kWh). Hiện tại, chi phí nhiên liệu cho mỗi kilowatt giờ phát điện bằng khí đốt tự nhiên đã tăng lên khoảng 16 yên (2.600 VNĐ). Qua việc thúc đẩy khởi động lại các nhà máy điện hạt nhân ở Nhật Bản, chi phí điện có thể giảm khoảng 2 nghìn tỷ yên mỗi năm.

Tháng 8/2022, khi Thủ tướng Fumio Kishida tuyên bố ông sẽ tăng số lượng nhà máy điện hạt nhân đang hoạt động lên con số 17, thì trong Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp Nhật Bản (METI) đã có ý kiến: “Tất cả các tổ máy này đều đã vượt qua đánh giá an toàn của Ủy ban Pháp quy hạt nhân (NRA), nên việc lên kế hoạch cho 17 tổ máy là điều đương nhiên”.

Để đối phó với tình hình cung cầu điện ngày càng căng thẳng và đảm bảo an ninh năng lượng, mới đây, tại hội nghị thực hiện chuyển đổi xanh nhằm hướng đến xã hội trung hòa carbon được tổ chức tại Phủ Thủ tướng, Chính phủ Nhật Bản đã xác nhận mục tiêu tái khởi động thêm 7 tổ máy điện hạt nhân từ mùa hè năm sau, bên cạnh 10 tổ máy đang được vận hành. Ngoài ra, vẫn chưa có kế hoạch xây dựng các nhà máy điện hạt nhân mới, nhưng việc xem xét phát triển và xây dựng các lò phản ứng hạt nhân thế hệ tiếp theo đã trở nên rõ ràng.

Vào ngày 9/7/2022, Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp Nhật Bản (METI) đã tóm đắt bản dự thảo tiến độ phát triển công nghệ nhà máy điện hạt nhân thế hệ tiếp theo. Bản dự thảo nêu rõ: Sẽ bắt đầu vận hành thương mại các nhà máy điện hạt nhân quy mô lớn và mới nhất, với độ an toàn được cải thiện vào năm 2030.

Hiện tại, khoảng 85% năng lượng tiêu thụ ở Nhật Bản là dùng nhiên liệu hóa thạch, nhưng với mục tiêu trung hòa carbon (CN) vào năm 2050 thì bắt buộc phải chuyển đổi sang nguồn năng lượng sạch như: Điện hạt nhân, hoặc năng lượng tái tạo không thải ra CO2.

Tình hình xung quanh điện hạt nhân đã thay đổi đáng kể, kể từ khi thế giới hồi phục sau Covid-19 và cuộc xung đột Ukraine làm giá nhiên liệu hóa thạch tăng cao. Vào ngày 6/7/2022, Nghị viện châu Âu, vốn đang tranh luận về 'sự phân loại' của quá trình khử cacbon đã thông qua đề xuất của Ủy ban châu Âu về việc công nhận điện hạt nhân và khí tự nhiên là 'bền vững'. Điều này chưa ràng buộc về mặt pháp lý, nhưng điện hạt nhân sẽ là một lựa chọn khả thi cho các khoản đầu tư giảm cacbon trong tương lai.

Các cuộc tranh luận của bầu cử Hạ viện Nhật Bản đã chính thức bắt đầu và chính sách năng lượng, cũng như điện hạt nhân nổi lên như một vấn đề chính.

Nếu mùa đông năm nay rét đậm, dự kiến ​​Nhật Bản sẽ thiếu điện cho khoảng 1,1 triệu hộ gia đình. Trong khi đó, các nhà máy nhiệt điện lần lượt bị đóng cửa, việc khởi động lại các nhà máy điện hạt nhân cũng bị trì hoãn. Mặt khác, việc mua sắm nhiên liệu từ Nga cũng không chắc chắn và kể từ sau trận động đất ở phía Đông Nhật Bản, việc điều chỉnh cung - cầu để tiết kiệm điện đã đạt đến giới hạn.

Trong "Chiến lược năng lượng sạch" mới được chính quyền ông Kishida xây dựng đã chỉ rõ sẽ "sử dụng tối đa" năng lượng hạt nhân. Tình hình Ukraine cho thấy sự bất ổn của cung cấp năng lượng, và phong trào "quay lại với điện hạt nhân" đang tăng lên mạnh mẽ trong chính phủ và đảng cầm quyền. Điều này có thể dẫn đến việc xem xét lại chính sách điện hạt nhân.

Giá điện tăng mạnh do cuộc khủng hoảng năng lượng bắt nguồn từ châu Âu, cùng với tự do hóa thị trường điện nên ở Anh và một số các nước khác các nhà bán lẻ điện lần lượt phá sản. So với châu Âu thì mức tăng giá khí đốt tự nhiên và mức tăng giá điện của Nhật Bản vẫn còn tương đối nhỏ.

Cuộc chiến Nga - Ukraine, bắt đầu vào ngày 24/2/2022, đã dẫn đến một "cuộc khủng hoảng năng lượng" trên toàn cầu. Từ giữa năm 2020 giá dầu thô liên tục tăng cao do sự phục hồi kinh tế sau đại dịch, sự sụt giảm đầu tư vào lĩnh vực dầu mỏ thượng nguồn (tìm kiếm, thăm dò, khai thác) do xu hướng khử cacbon gia tăng và từ chối tăng sản lượng dầu của các nước sản xuất dầu mỏ.

Thủ tướng Fumio Kishida đã bắt đầu đề cập đến việc sử dụng năng lượng hạt nhân khi giá năng lượng tăng cao do cuộc khủng hoảng ở Ukraine. Trong bối cảnh lo ngại nguồn cung cấp điện sẽ bị thắt chặt do lệnh cấm nhập khẩu than tăng dần theo lệnh trừng phạt chống lại Nga. Với những e ngại của dư luận về điện hạt nhân vẫn còn đó, nhưng dường như người ta mong muốn xác định xem liệu nó có thể được sử dụng như một nguồn năng lượng ổn định hay không.

Trận động đất 7,4 độ Richter ngoài khơi tỉnh Fukushima xảy ra vào ngày 16/3/2022 đã gây mất điện cho 2,1 triệu hộ ở khu vực thủ đô Tokyo, nhưng sau 3 tiếng đã được khắc phục.

Cùng với Hydro, Amoniac không thải ra carbon dioxide ngay cả khi bị đốt cháy, nên đang thu hút sự chú ý như một “con át chủ bài” mới để khử cacbon. Lần đầu tiên, chính phủ Nhật Bản đã đưa sản xuất điện bằng hydro và amoniac vào cơ cấu nguồn điện của kế hoạch năng lượng cơ bản được biên soạn vào tháng 7/2021.

SMR được định nghĩa là “Lò phản ứng nhỏ với công suất xấp xỉ 300.000 kW trở xuống và là một lò phản ứng mới được sản xuất theo gói (mô-đun)”. Theo dữ liệu từ IAEA, 73 lò SMR đang được phát triển trên toàn thế giới, trong đó Hoa Kỳ và Nga là những quốc gia đặc biệt quan tâm đến loại lò này và đang chiếm khoảng một nửa tổng số.

Ngày 28/1, Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Nhật Bản (JAEA) phối hợp với Cơ quan Năng lượng Hạt nhân (OECD/NEA) thuộc Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế đã tiến hành thử nghiệm kiểm chứng tính an toàn của Lò phản ứng thử nghiệm kỹ thuật nhiệt độ cao "HTTR" (Thị trấn Oarai, tỉnh Ibaraki, Công suất nhiệt 30.000 kW). HTTR là Lò phản ứng khí nhiệt độ cao có hiệu suất cao nhất thế giới. Qua thử nghiệm với máy thực tế đã chứng minh rằng ngay cả khi mất hết nguồn điện trong quá trình hoạt động, nó vẫn tự nhiên dừng lại mà không cần thao tác của người vận hành và không dẫn đến tai nạn như tan chảy lõi lò.

Công ty Năng lượng Nguyên tử Hitachi GE - một liên doanh về năng lượng nguyên tử giữa Hitachi và General Electric (GE) thông báo: Vào tháng 12/2021, họ đã nhận được đơn đặt hàng cho “lò phản ứng hạt nhân mô-đun nhỏ (SMR)” thế hệ tiếp theo của Canada. Đây là đơn đặt hàng đầu tiên cho một lò phản ứng hạt nhân thương mại nhỏ của Nhật Bản. Lò nhỏ hơn so với lò của các nhà máy điện hạt nhân hiện có, và về mặt lý thuyết, nó an toàn hơn. Khi xu hướng khử carbon gia tăng, xuất khẩu công nghệ điện hạt nhân của Nhật Bản sẽ được tiếp tục.

Năm 2021, tổ máy số 3 của Nhà máy điện hạt nhân Mihama của Công ty Điện lực Kansai đã khởi động lại (tháng 6) đây là tổ máy đầu tiên trên toàn quốc khởi động lại khi có trên 40 năm vận hành, cũng là tổ máy thứ 10 (với tổng công suất 9,956 triệu kW) được tái khởi động lại sau sự cố Fukushima.

Khi nhu cầu sử dụng điện tăng lên do sưởi ấm vào mùa đông, các công ty điện lực Nhật Bản đã cảnh báo tình trạng căng thẳng cung cầu. Mùa đông năm ngoái, do lạnh giá và tình trạng thiếu hụt nhiên liệu đã gây ra tình trạng nghiêm trọng trong cung cầu điện, đặc biệt là ở phía Tây Nhật Bản. Thời tiết lạnh khắc nghiệt cũng được dự báo trong mùa đông năm nay và các công ty đang gấp rút chuẩn bị để có nguồn cung ổn định, chẳng hạn như tăng tồn kho khí tự nhiên hóa lỏng (LNG) và khởi động lại các nhà máy nhiệt điện đã cũ.

Trong số các loại năng lượng tái tạo, năng lượng gió, mặt trời có điểm yếu là sản lượng điện phụ thuộc vào thời tiết và khó kiểm soát. Vì vậy, “ắc quy lưu trữ” được kỳ vọng như một thiết bị giải quyết vấn đề mất ổn định của năng lượng tái tạo.

Hiện nay, trung tâm của năng lượng tái tạo ở Nhật Bản là “điện mặt trời”. Tuy nhiên, nhìn ra thế giới, “điện gió” mới là trung tâm. Công suất lắp đặt của điện gió trên quy mô toàn cầu là khoảng 486 GW (tính đến cuối năm 2020). Mặt khác, sản lượng điện mặt trời khoảng 227 GW - tức là chưa bằng một nửa. Liệu điện gió có mở rộng ở Nhật Bản trong tương lai?

Hội nghị lần thứ 26 các bên tham gia Công ước khung về biến đổi khí hậu của Liên hợp quốc (COP26) đã khai mạc ngày 31/10 tại Glasgow, Anh. Trong bối cảnh này, không có dấu hiệu nào cho thấy “cuộc khủng hoảng năng lượng” do giá khí đốt tự nhiên và giá điện tăng sẽ được giảm bớt ở châu Âu.

Trong lúc năng lượng tái tạo được mở rộng như một biện pháp chống lại biến đổi khí hậu, thì tầm quan trọng của việc không thải ra carbon dioxide (CO2) trong quá trình sản xuất điện của điện hạt nhân đang được xem lại.

Giá năng lượng tăng vọt ở châu Âu vừa qua đã phần nào cho chúng ta thấy chuyển dịch năng lượng nhằm chống biến đổi khí hậu tuy là xu thế tất yếu, nhưng nếu “giục tốc”, vội vã dựa chủ yếu vào các nguồn năng lượng tái tạo biến đổi như gió và mặt trời, khi chưa tạo đủ mức độ an ninh cung cấp năng lượng bằng các nguồn truyền thống ổn định, sẽ gây rủi ro cho chính nền kinh tế và người dân của mình. “Tác dụng phụ” của các biện pháp chống biến đổi khí hậu sẽ không hề nhẹ.

Nhiều nước phát triển ở châu Âu và Mỹ đang giảm dần đầu tư vào khai thác tài nguyên (dầu mỏ, khí đốt tự nhiên). Điều này để nhằm đạt được mức giảm phát thải khí nhà kính “cơ bản về không” vào năm 2050. Tuy nhiên, vẫn chưa rõ liệu năng lượng tái tạo có phát triển theo kịch bản của các quốc gia hay không. Trong quá trình tiến tới không carbon, có nguy cơ các nguồn tài nguyên hiện có sẽ thiếu hụt và cung - cầu năng lượng sẽ bị gián đoạn. Thế giới đang phải chịu áp lực: Làm sao đầu tư nhưng vẫn giữ được cân bằng?

Trước Hội nghị thượng đỉnh Liên hợp quốc về Biến đổi khí hậu (COP26) dự kiến ​​được tổ chức tại Glasgow (Anh) vào tháng 11 năm nay, các nhà hoạt động liên quan đến vấn đề nóng lên toàn cầu vốn đang hạn chế hoạt động do vi rút Corona đã hoạt động sôi nổi trở lại. Mục tiêu của họ là chuyển từ phản đối than đá sang phản đối khí thiên nhiên. Nhưng nếu phát sinh vấn đề trong cung cấp nhiên liệu hóa thạch, Nhật Bản sẽ sớm đứng trước nguy cơ thiếu điện.

Trong khi các quốc gia trên thế giới coi năng lượng Hydro là một lựa chọn quan trọng để trung hòa Carbon, thì Nhật Bản cũng đang mở rộng đầu tư vào lĩnh vực này. Nhật Bản đang đi trước các quốc gia khác về mặt công nghệ trong việc sử dụng Hydro, nhưng câu hỏi đặt ra là liệu quốc gia này có thể tận dụng ưu thế này hay không?

Nhóm công tác kiểm tra chi phí phát điện (thuộc Nhóm nghiên cứu tài nguyên năng lượng toàn diện - Văn phòng Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp Nhật Bản - METI) đã tóm tắt kết quả tạm tính chi phí phát điện của từng nguồn điện của Nhật Bản vào thời điểm năm 2020 và 2030. Điểm đáng chú ý là về chi phí sản xuất điện năm 2030 của Nhật Bản trong kết quả tạm tính lần này, chi phí cận biên của từng nguồn điện đã được thêm vào làm giá trị tham khảo.

Cuối tháng 7 vừa qua, Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp Nhật Bản (METI) đã tóm tắt Dự thảo Kế hoạch năng lượng cơ bản (lần thứ 6) - đây là phương châm chính sách năng lượng của Chính phủ. Nhưng câu hỏi đặt ra là: Những kế hoạch năng lượng cơ bản trong trung, dài hạn của quốc gia này có khả thi?