Năng lượng Nhật Bản [kỳ 87]: Cơ chế cho nguồn điện có thể điều chỉnh và phi carbon

Năng lượng Nhật Bản [kỳ 77]: ‘Sau 1 năm Đức loại bỏ điện hạt nhân’ trên báo Nhật Đã hơn 1 năm trôi qua (kể từ khi Đức triển khai loại bỏ hoàn toàn điện hạt nhân), việc tháo dỡ các nhà máy điện hạt nhân (đã dừng hoạt động) được thực thi. Tuy nhiên, quốc gia này vẫn còn nhiều khó khăn trong việc chuyển đổi sang năng lượng tái tạo. Tại châu Âu, xung đột Nga - Ukraina đang làm gia tăng động lực thúc đẩy điện hạt nhân và đây là một cuộc thử nghiệm cho mô hình thành công, hoặc thất bại của chính sách “loại bỏ hoàn toàn điện hạt nhân”.

Năng lượng Nhật Bản [kỳ 78]: Điện hạt nhân trong Kế hoạch năng lượng cơ bản (sửa đổi) Trong kế hoạch năng lượng cơ bản mới của Nhật Bản sẽ không được viết “xây thêm”, mà thay vào đó là “thay thế” (bao gồm cả việc xây dựng lại lò phản ứng hạt nhân hiện có). Bởi vẫn còn nhiều ý kiến phản đối việc mở rộng các nhà máy điện hạt nhân, nên theo cách này để nhằm ngăn chặn kích động từ luồng dư luận còn khác biệt.

Năng lượng Nhật Bản [kỳ 79]: Tận dụng các tổ máy điện hạt nhân (hiện hữu) lên mức tối đa Tổ máy số 1 của Nhà máy điện hạt nhân Sendai của Công ty Điện lực Kyushu có tuổi đời 40 năm vừa được Cơ quan Pháp quy Hạt nhân Nhật Bản cấp phép kéo dài thêm 20 năm hoạt động.

Năng lượng Nhật Bản [kỳ 80]: Chính sách mới cho nguồn điện khử carbon dài hạn Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp Nhật Bản (METI) vừa sửa đổi hướng dẫn “Đấu giá nguồn điện khử carbon dài hạn”. Theo đó, chi phí cho các biện pháp an toàn cần thiết phục vụ việc khởi động lại các nhà máy điện hạt nhân được thêm vào trong danh sách đối tượng được hưởng chính sách hỗ trợ khuyến khích đầu tư vào các nguồn điện khử carbon. Cùng với đó, hướng dẫn thiết lập cơ chế để các nhà bán lẻ điện cũng sẽ chịu một phần chi phí này.

Năng lượng Nhật Bản [kỳ 81]: Thảo luận tiêu chuẩn áp dụng cho lò nước nhẹ (cải tiến) Tại cuộc họp mới đây giữa Cơ quan pháp quy hạt nhân Nhật Bản (NRA) và lãnh đạo các nhà máy điện hạt nhân (thuộc các công ty điện lực Nhật Bản) các bên đã thảo luận việc hoàn thiện tiêu chuẩn, quy định áp dụng cho lò phản ứng nước nhẹ SRZ-1200 cải tiến.

Năng lượng Nhật Bản [kỳ 82]: Tái khởi động tổ máy số 2 Nhà máy điện hạt nhân Onagawa Tổ máy số 2 của Nhà máy điện hạt nhân Onagawa (thuộc Công ty Điện lực Tohoku) đã khởi động lại, chấm dứt tình trạng “không nhà máy điện hạt nhân” ở miền Đông Nhật Bản, kể từ khi tổ máy số 3 Nhà máy điện hạt nhân Tomari (thuộc Công ty Điện lực Hokkaido) đóng cửa vào tháng 5 năm 2012.

Năng lượng Nhật Bản [kỳ 83]: Khuyến nghị của IEA trên báo Công nghiệp Hạt nhân Nhật Bản Báo Công nghiệp Hạt nhân Nhật Bản đưa tin: Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) vừa công bố báo cáo có tựa đề “Con đường hướng tới kỷ nguyên mới của năng lượng nguyên tử” (The Path to a New Era for Nuclear Energy). Báo cáo nêu rõ: Trong bối cảnh nhu cầu điện năng toàn cầu tăng cao, sự hỗ trợ từ các chính sách, đầu tư và phát triển công nghệ đang thúc đẩy tăng trưởng của điện hạt nhân. Tuy nhiên, cũng cần giải quyết các thách thức (vượt chi phí, rủi ro chậm tiến độ và vấn đề huy động vốn...).

Năng lượng Nhật Bản [kỳ 84]: Điện hạt nhân, năng lượng tái tạo là 2 nguồn chiến lược Chính phủ Nhật Bản vừa thông qua “Kế hoạch năng lượng cơ bản” vốn là “bộ khung” của chính sách năng lượng của quốc gia. Trong kế hoạch mới, cơ cấu nguồn điện vào năm tài khóa 2040 được đặt mục tiêu: 40-50% từ năng lượng tái tạo, 20% từ điện hạt nhân và 30-40% từ nhiệt điện. Đối với năng lượng hạt nhân, cụm từ “giảm sự phụ thuộc nhiều nhất có thể” vốn được duy trì nhất quán sau sự cố Fukushima Daiichi năm 2011 đã bị loại bỏ. Thay vào đó là “định hướng tối đa hóa việc sử dụng năng lượng hạt nhân cùng với năng lượng tái tạo”.

Năng lượng Nhật Bản [kỳ 85]: Nhiên liệu diesel sinh học từ dầu ăn (đã qua sử dụng) Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và sự cần thiết phải giảm phát thải khí nhà kính, nhiên liệu sinh học đã trở thành một giải pháp quan trọng. Tại Nhật Bản, một mô hình kinh tế tuần hoàn đã được hình thành, tận dụng nguồn dầu ăn đã qua sử dụng để sản xuất nhiên liệu diesel sinh học. Dưới đây, Tạp chí Năng lượng Việt Nam giới thiệu bài viết tổng hợp về quy trình thu gom dầu ăn đã qua sử dụng, quy trình sản xuất biodiesel và hoạt động sản xuất tại nhà máy biodiesel ở Kyoto, cùng một số gợi ý kinh nghiệm áp dụng cho Việt Nam.

Năng lượng Nhật Bản [kỳ 86]: Nhân lực điện hạt nhân của các nước đi đầu và vấn đề của Việt Nam Trong Kế hoạch năng lượng cơ bản của Nhật Bản (lần thứ 7) được xây dựng vào tháng 2 năm 2025, thay vì mục tiêu “giảm phụ thuộc vào năng lượng hạt nhân” như trước đây, định hướng “tận dụng tối đa năng lượng hạt nhân” đã được đề ra, với việc đề cập rõ ràng đến “xây dựng mới”. Theo đó, tại Hội nghị điện hạt nhân thường niên (lần thứ 58) diễn ra vào ngày 8-9/4 tại Nhật Bản, các vấn đề và ví dụ về các sáng kiến liên quan đến đào tạo nhân lực đã được chia sẻ dựa trên kinh nghiệm của châu Âu.

1. Tự do hóa ngành điện tại Nhật Bản:

Nhật Bản đã bắt đầu tự do hóa ngành điện từ giữa những năm 1990, bắt đầu bằng việc tự do hóa thị trường điện bán buôn vào năm 1995. Thị trường điện bán lẻ cũng được tự do hóa dần kể từ năm 2000 và chính thức hoàn toàn tự do hóa vào năm 2016 (sau thảm họa hạt nhân Fukushima năm 2011). Kể từ đó, các nhà sản xuất điện và nhà cung cấp điện bán lẻ tham gia vào thị trường điện bán buôn để xác định giá điện.

2. Sự cố gần mất điện năm 2022:

Ngày 22/3/2022, khu vực do Công ty Điện lực Tokyo (TEPCO) cung cấp đã suýt bị mất điện do thiếu nguồn cung điện. Bộ trưởng Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp (METI) đã phải kêu gọi công chúng giảm tiêu thụ điện (bao gồm cả khu vực công nghiệp và hộ gia đình).

Nhiều yếu tố bất lợi đã xảy ra cùng lúc. Thời tiết ngày hôm đó lạnh bất thường khiến nhu cầu sưởi tăng vọt. Nhiều lò phản ứng hạt nhân vẫn chưa hoạt động lại (sau sự cố Fukushima). Một trận động đất trung bình vài tuần trước đã làm tê liệt một số nhà máy nhiệt điện. Trời lại nhiều mây, khiến điện mặt trời gần như không hoạt động.

3. Thiếu động lực duy trì/mở rộng năng lực phát điện:

Ngoài các yếu tố trên, ngành điện đã ngừng đầu tư vào nhà máy phát điện mới, đặc biệt là nhiệt điện truyền thống, do không thể cạnh tranh với điện tái tạo trên thị trường bán buôn. Nhiều nhà máy nhiệt điện cũ, kém hiệu quả đã bị ngừng hoạt động. Do chi phí biến đổi cao, điện truyền thống khó cạnh tranh với điện tái tạo có chi phí biến đổi gần như bằng 0. Vì vậy, không có đủ động lực để duy trì, hoặc mở rộng năng lực phát điện.

4. Thị trường công suất được giới thiệu, nhưng tác động còn hạn chế:

Chính phủ Nhật Bản đã nhận thấy vấn đề này từ trước và giới thiệu thị trường công suất vào năm 2020 để đảm bảo có đủ công suất đáp ứng nhu cầu điện.

Thị trường này hoạt động theo hình thức đấu giá nhằm đảm bảo quy mô công suất phát điện xác định cho một năm cụ thể, diễn ra trước 4 năm. OCCTO - tổ chức công lập điều phối cân bằng điện quốc gia, thu phí công suất từ các nhà cung cấp điện bán lẻ để chi trả cho khoản đầu tư này. Thay vì chỉ phụ thuộc vào thị trường điện bán buôn - nơi cân bằng cung, cầu điện một ngày (trước ngày mục tiêu), người ta hy vọng rằng khung thời gian 4 năm này và sự đảm bảo thanh toán sẽ dẫn đến khoản đầu tư đủ để duy trì, cùng như mở rộng công suất cung cấp điện.

Tuy nhiên, thời gian 4 năm là quá ngắn cho việc đầu tư phát điện mới. Việc chỉ đảm bảo thu hồi chi phí trong 1 năm cũng không đủ hấp dẫn với các công ty thường cần 20 năm để thu hồi vốn. Kết quả đấu giá đầu tiên năm 2020 cho năm 2024 đã cho thấy thị trường này không thể giải quyết nỗi lo thiếu công suất.

5. Chính sách đấu giá nguồn điện khử carbon dài hạn:

Để khắc phục điểm yếu, Chính phủ Nhật Bản đã đưa ra hệ thống đấu giá mới vào năm 2023: Đấu giá Nguồn điện khử carbon dài hạn (LTDPSA). Hệ thống này đảm bảo hoàn trả chi phí cố định trong 20 năm (sau khi nhà máy đủ điều kiện đi vào hoạt động). Tuy nhiên, 90% lợi nhuận phải được nộp lại cho OCCTO. Các khoản lỗ do vận hành, bên phát điện tự chịu.

Chi phí hỗ trợ được thu từ các nhà cung cấp điện bán lẻ. Hàng năm, OCCTO sẽ xác định quy mô công suất cần đấu giá cho từng loại phát điện: Nhiệt điện sử dụng 100% hydro/amoniac, thủy điện, năng lượng tái tạo, lưu trữ năng lượng (thủy điện tích năng, pin), và tạm thời cả điện khí (với cam kết chuyển sang sử dụng hydro/amoniac, hoặc CCS sau này).

Kết quả đấu giá đầu tiên công bố tháng 4/2024 có kết quả hỗn hợp: Pin nhận được sự quan tâm cao nhất, điện khí cũng được đầu tư đáng kể. Tuy nhiên, các loại điện khác có kết quả không khả quan.

6. Kết quả đấu giá lần thứ hai:

Sau lần đầu, hệ thống được cải thiện: Bổ sung đầu tư an toàn cho nhà máy hạt nhân, bổ sung chi phí cố định liên quan đến hydro/amoniac.

Kết quả đấu giá công bố ngày 28/4/2025: Ba lò phản ứng hạt nhân chuẩn bị tái khởi động được chọn, pin tiếp tục thu hút đầu tư mạnh. Tuy nhiên, chỉ có 1 dự án đồng đốt amoniac được phê duyệt (và cũng chỉ có 1 dự án nộp đơn). Kết quả ở khu vực Tokyo - nơi thiếu công suất nhất, công suất bổ sung lại không đáng kể.

7. Cải tiến cho đấu giá lần thứ ba:

Chính phủ đang đề xuất điều chỉnh cho phiên đấu giá tiếp theo vào đầu năm sau: Giảm tỷ suất lợi nhuận của pin từ 5% xuống 4%, nhưng tăng tỷ suất cho nguồn điện có thời gian xây dựng dài (hydro/amoniac) từ 5% lên 6%. Chi phí hydro/amoniac được hỗ trợ tới 40% mức sử dụng. Trần hỗ trợ đồng đốt amoniac cũng được nâng lên: Từ 74.000 yên/kW/năm (đợt 1) và 100.000 yên (đợt 2) lên 378.000 yên/kW/năm cho các dự án đồng đốt trên 20%.

8. Những điểm cần lưu ý:

Cần theo dõi sát cải tiến Nguồn điện khử carbon dài hạn (LTDPSA). Mặc dù cơ chế CfD (Hợp đồng sai khác) của Nhật Bản đã được biết đến rộng rãi, nhưng hệ thống đấu giá mới có thể đóng vai trò quan trọng không kém. Với cơ chế hỗ trợ thuận lợi, các công ty điện có thể được khuyến khích cải tiến nhà máy để đồng đốt hydro/amoniac, hoặc xây mới hoàn toàn nhà máy sử dụng chúng.

Quá trình xây dựng chính sách hỗ trợ ngành điện của Nhật Bản để đảm bảo đủ công suất có thể cung cấp bài học quý báu trong thiết kế thị trường điện tại các khu vực khác. Sự phụ thuộc hoàn toàn vào cơ chế thị trường không còn phù hợp khi điện năng lượng tái tạo - chi phí thấp và không ổn định chiếm ưu thế, cần có một cơ chế bổ sung để đảm bảo đầu tư vào nguồn điện có thể điều chỉnh và phi carbon, đặc biệt là khi hydro/amoniac được xem là giải pháp./.

Đón đọc kỳ 88...

BBT TẠP CHÍ NĂNG LƯỢNG VIỆT NAM

Nguồn tham khảo: Terazawa Tatsuya - Viện Năng lượng Kinh tế Nhật Bản: “Chính sách hỗ trợ đầu tư phát điện của Nhật Bản” - tháng 6/2025.