Hiện tượng bất định của thiên nhiên năm 2025 và các tác động đến Việt Nam

Sự thích nghi trong vận hành thủy điện - Bài học từ những mùa mưa bão lịch sử ở Việt Nam Những năm gần đây, biến đổi khí hậu đã góp phần làm thay đổi sâu sắc quy luật mưa, lũ và dòng chảy tại Việt Nam. Các hiện tượng thời tiết cực đoan - từ hạn hán lịch sử năm 2023 đến chuỗi siêu bão và mưa lũ kỷ lục 2024-2025 đã tạo ra thách thức chưa từng có đối với công tác vận hành hệ thống thủy điện. Bài viết dưới đây của chuyên gia Tạp chí Năng lượng Việt Nam phân tích cách các nhà máy thủy điện và cơ quan điều độ đã thích nghi trong bối cảnh khí hậu biến động mạnh, làm rõ bài học quản trị, công nghệ và phối hợp liên vùng… từ đó đề xuất một số giải pháp cần thực hiện tiếp theo.

Thủy điện Sông Ba Hạ xả lũ 16.100 m3/s ngày 19/11, vượt lũ lịch sử 1993 và câu hỏi về vai trò của thủy điện? Rạng sáng 19/11/2025, nước trên sông Ba dâng nhanh, cuồn cuộn đổ về vùng hạ du. “Nước lên nhanh quá, chỉ trong vài giờ, sân nhà tôi đã ngập hơn nửa mét” - ông Nguyễn Thành Hòa, xã Hòa Hội (Phú Hòa) kể lại trong lúc đang cùng gia đình dọn dẹp sau lũ. Tại thời điểm 17.00 cùng ngày, Công ty Thủy điện Sông Ba Hạ thông báo tăng lưu lượng xả lên tới 16.100 m³/s - mức cao nhất từ khi Nhà máy vận hành, thậm chí vượt cả các trận lũ năm 1993 - mốc mà nhiều người Phú Yên vẫn nhắc đến với nỗi kinh hoàng. Việc xả lũ lớn, các xã vùng trũng ở Phú Hòa, Đông Hòa, Sơn Hòa ngập sâu, giao thông bị chia cắt. Người dân kịp chạy lũ, nhưng nhiều diện tích hoa màu, gia súc, vật dụng gia đình không thể cứu… Dưới đây là tổng hợp, phân tích, nhận định của chuyên gia Tạp chí Năng lượng Việt Nam.

Từ bão số 14 - Nhìn lại vai trò hệ thống thủy điện và nhu cầu điều chỉnh Quy trình vận hành liên hồ chứa hiện hành Mặc dù hình thành cuối mùa mưa bão, nhưng cơn bão số 14 có sức tàn phá không hề nhỏ, đã gây ra đợt mưa lũ diện rộng hiếm gặp trong nhiều năm gần đây. Từ ngày bão đổ bộ cho đến khi suy yếu thành áp thấp nhiệt đới, các tỉnh Trung Trung bộ, Nam Trung bộ, Tây Nguyên và khu vực Đông Nam bộ liên tục có mưa to, đến rất to. Lượng mưa ghi nhận tại nhiều trạm lên tới 300-450 mm/24 giờ, đặc biệt ở Đà Nẵng, Quảng Ngãi, Gia Lai, Đắk Lắk, Khánh Hòa, Lâm Đồng. Một số nơi vùng núi đạt trên 600 mm, gây ra lũ ống, lũ quét và sạt lở đất. Khi mưa lớn trùng với thời điểm các hồ thủy điện đang ở cuối mùa phát điện, mực nước tiệm cận mực nước dâng bình thường, sức ép đối với hệ thống vận hành liên hồ chứa càng tăng. Mưa lũ lần này đã cho thấy những giới hạn của các hồ chứa, đặt ra yêu cầu phải đánh giá lại toàn diện. Bài viết dưới đây của chuyên gia Tạp chí Năng lượng Việt Nam tổng hợp diễn biến mưa lũ, phân tích vai trò của các hệ thống thủy điện, đánh giá mức độ phù hợp của các Quy trình vận hành liên hồ chứa hiện hành; đồng thời kiến nghị việc hoàn thiện và thích ứng với bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng cực đoan.

Vì sao không xây hồ chứa thật lớn trên lưu vực sông Ba để điều tiết lũ cho vùng hạ du? Cơn bão số 14 vừa qua đã gây ra trận lũ lịch sử tại Trung bộ - Tây Nguyên - Nam bộ, đặc biệt vùng Phú Yên (cũ). Ngay sau lũ, trên nhiều diễn đàn xuất hiện các ý kiến trái chiều (phần lớn quy trách nhiệm cho hệ thống thủy điện trên sông Ba) - cho rằng: Thủy điện “góp phần gây lũ”, “xả lũ bất thường”, hoặc “hồ chứa dung tích nhỏ, không đủ sức giữ lũ”. Tuy nhiên, câu hỏi quan trọng - cũng là yêu cầu khách quan khi nghiên cứu thiên tai là: Hệ thống bậc thang thủy điện trên sông Ba được bố trí có hợp lý về kinh tế - kỹ thuật không? Vì sao không xây đập thật cao, hồ chứa thật lớn để chống lũ? Và liệu có cần xây hệ thống “thoát lũ nhanh ra biển” phía sau hồ Sông Ba Hạ hay không?... Dưới đây là phân tích, gợi ý một số giải pháp của chuyên gia Tạp chí Năng lượng Việt Nam. Rất mong nhận được sự chia sẻ của bạn đọc.

Bối cảnh khí hậu toàn cầu năm 2025 và cơ chế hình thành cực đoan:

Năm 2025 đánh dấu một mốc đặc biệt trong lịch sử khí hậu hiện đại khi nhiều chỉ số quan trắc cho thấy sự gia tăng mạnh của thời tiết cực đoan trên toàn cầu. Theo Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO): Nhiệt độ trung bình toàn cầu tiếp tục duy trì trong nhóm 3 năm nóng nhất từng ghi nhận. Đại dương - nơi hấp thụ hơn 90% lượng nhiệt thừa của Trái đất nóng lên bất thường, nước biển bốc hơi mạnh, gây ra các hệ thống mưa, xoáy thuận nhiệt đới phát triển mạnh hơn và trở nên khó lường.

Một điểm đặc biệt của năm 2025 là sự chuyển pha đột ngột của ENSO (dao động El Niño - Nam Bán cầu), trong khi El Niño (hiện tượng khí hậu liên quan đến sự ấm lên bất thường của nước biển, làm thay đổi mô hình thời tiết toàn cầu) vẫn còn hoạt động mạnh vào cuối năm 2024. Hiện tượng này nhanh chóng chuyển sang trạng thái trung tính, rồi bước vào La Niña (một hiện tượng khí hậu tự nhiên xảy ra do sự lạnh đi của bề mặt nước biển ở khu vực xích đạo thuộc trung và đông Thái Bình Dương) chỉ trong vài tháng. Sự thay đổi quá nhanh khiến bầu khí quyển không kịp thích nghi, dẫn đến sự xáo trộn trong dòng gió mùa, dải hội tụ nhiệt đới và áp cao cận nhiệt đới - những yếu tố trực tiếp chi phối thời tiết Việt Nam.

Chính sự tương tác phức tạp này đã làm gia tăng hơi nước trong khí quyển, khiến nhiều hệ thống gây mưa xuất hiện dồn dập và mang tính tổ hợp. Những sự kết hợp bất thường, đặc biệt giữa gió mùa, không khí lạnh, dải hội tụ nhiệt đới và hoàn lưu bão, tạo ra các trận mưa vượt xa chuẩn lịch sử. Đáng chú ý nhất là kỷ lục 1.739 mm trong 24 giờ tại đỉnh Bạch Mã (Thừa Thiên Huế) ngày 26-27/10 - mức lớn nhất từ trước đến nay ở Việt Nam và đứng thứ hai thế giới.

Trong khi đó, nhiều khu vực trên thế giới cũng chứng kiến cực trị khí hậu xảy ra đồng thời: Sóng nhiệt kéo dài ở Bắc Mỹ, lũ quét ở Nam Á, mưa lớn tại Nhật Bản và cháy rừng tại Australia. Những hiện tượng này phản ánh một trạng thái khí hậu toàn cầu đang rời xa sự ổn định, trở nên bất định hơn và khó dự báo hơn. Việt Nam nằm trong giao điểm của nhiều hoàn lưu nhiệt đới, chịu tác động trực tiếp và mạnh mẽ của sự bất thường đó.

Diễn biến ENSO 2024-2025 và tác động đến Việt Nam:

ENSO tiếp tục là nhân tố chi phối mạnh nhất đến thời tiết Việt Nam trong năm 2025. Dù các dự báo quốc tế trước đó cho rằng: El Niño sẽ duy trì ảnh hưởng trong những tháng đầu năm, thực tế lại cho thấy sự chuyển pha “thần tốc” từ El Niño sang La Niña chỉ trong vòng 90 ngày, khi nhiệt độ biển khu vực Nino 3.4 giảm nhanh gần 1°C.

Sự chuyển pha đột ngột tạo ra chuỗi tác động liên hoàn. Dải hội tụ nhiệt đới hoạt động mạnh bất thường và kéo dài thêm gần hai tháng. Gió mùa Tây Nam mang theo ẩm lớn từ biển Ấn Độ Dương vào Tây Nguyên - Nam Trung bộ, gây nhiều đợt mưa lớn. Không khí lạnh xuất hiện sớm và có cường độ mạnh từ cuối tháng 9, tác động trực tiếp lên dải hội tụ, tạo điều kiện cho những trận mưa vượt chuẩn lịch sử.

Đặc biệt, La Niña làm tăng số lượng bão trên Tây Bắc Thái Bình Dương, khiến năm 2025 ghi nhận tới 15 cơn bão và áp thấp nhiệt đới (tính đến cuối tháng 11/2025), bằng với kỷ lục năm 2017. Tuy nhiên, mức độ bất thường năm 2025 lớn hơn nhiều, khi nhiều cơn bão đổi hướng đột ngột, tăng cấp nhanh gần bờ và tác động theo kiểu chồng lớp.

Nhìn tổng thể, Việt Nam năm 2025 chịu tác động kép: Nhiệt lượng dư thừa từ El Niño kết hợp độ ẩm gia tăng từ La Niña tạo thành nền khí quyển cực kỳ bất ổn, là tiền đề cho chuỗi thiên tai diễn biến dồn dập, kéo dài và phức tạp.

Mưa cực đoan 2025 và các kỷ lục mới tại Việt Nam:

Một trong những điểm nổi bật của năm 2025 là sự gia tăng đột biến của các trận mưa cực đoan, tập trung nhiều nhất tại Trung bộ và Tây Nguyên. Từ Quảng Trị (cũ) đến Bình Định (cũ), nhiều đợt mưa lớn có lượng mưa từ 400-800 mm, thậm chí vượt 1.000 mm.

Sự kiện nổi bật nhất là trận mưa 1.739 mm/24 giờ tại đỉnh Bạch Mã - kỷ lục cao nhất Việt Nam và đứng thứ hai thế giới. Điều đặc biệt là mưa cực trị không chỉ xuất hiện ở Thành phố Huế mà còn ở nhiều tỉnh khác như Phú Yên (cũ), Bình Định (cũ), Quảng Bình (cũ), Gia Lai - Kon Tum, dù cường độ và không gian phân bố khác nhau.

Điểm đáng lưu ý là phần lớn các trận mưa này không xuất phát từ bão, mà từ tổ hợp không khí lạnh, dải hội tụ nhiệt đới và gió đông ẩm. Nhiều đợt mưa cực lớn xảy ra ngoài mùa thông thường, kéo dài đến giữa tháng 12, với cường độ có lúc vượt 100 mm/giờ - mức dễ gây lũ quét tức thời.

Sự bất thường được thể hiện ở lượng mưa vượt xa tiêu chuẩn thiết kế của hệ thống thoát lũ, hồ chứa và đê điều. Điều này cho thấy mưa cực đoan năm 2025 không còn nằm trong biên độ biến thiên tự nhiên, mà là biểu hiện trực tiếp của biến đổi khí hậu.

Mùa bão 2025 - Số lượng lớn, hướng bất thường và cường độ phức tạp:

Mùa bão năm 2025 ghi nhận 15 cơn bão và áp thấp nhiệt đới (tính đến cuối tháng 11/2025). Tuy số lượng tương đương năm 2017, nhưng tính chất lại phức tạp hơn nhiều. Nhiều cơn bão đổi hướng đột ngột chỉ trong 24-36 giờ do sự tương tác giữa áp cao cận nhiệt và không khí lạnh. Một số cơn bão tăng cấp nhanh gần bờ, vì nhiệt độ mặt biển cao hơn trung bình 1-1,5°C. Nhiều cơn sau khi suy yếu vẫn gây mưa lớn. Đặc biệt, mùa bão kéo dài đến tận cuối tháng 12, muộn nhất trong 20 năm trở lại đây. Số lượng bão mạnh (cấp ≥12) cũng tăng, phù hợp với xu thế đại dương ấm lên lâu dài.

Việc bão xuất hiện dồn dập, mạnh, khó dự báo và tác động kéo dài đã làm gia tăng nguy cơ ngập lụt, lũ quét và sạt lở đất trên diện rộng.

So sánh với 50 năm lịch sử - Vì sao 2025 là một năm “vượt chuẩn”?

So với giai đoạn 1975-2025, năm 2025 được xem là năm hiếm gặp với nhiều giá trị vượt chuẩn. Bảy lưu vực sông lớn đồng thời ghi nhận đỉnh lũ tương đương lũ 100 năm, hoặc 500 năm (tại vùng hồ Thủy điện Bản Vẽ) - đỉnh lũ chưa từng xảy ra trong hồ sơ khí tượng thủy văn Việt Nam.

Mưa 24 giờ tại đỉnh Bạch Mã vượt kỷ lục lũ lịch sử năm 1999 tới 300%. Số lượng bão đổi hướng nhiều lần nhiều hơn tất cả các năm trước đó. Lũ quét, sạt lở xuất hiện tại cả những khu vực trước đây chưa từng ghi nhận, như một số vùng ven biển Nam Trung bộ.

Đặc biệt, năm 2025 chứng kiến sự xuất hiện của “tổ hợp thiên tai” khi nhiều hình thái thời tiết cực đoan hoạt động đồng thời: Bão, không khí lạnh, gió mùa và dải hội tụ. Đây là mô hình nguy hiểm, khiến dự báo trở nên khó khăn và thiệt hại tăng cao.

Kết luận: Năm 2025 - Lời cảnh báo về một trạng thái khí hậu mới:

Năm 2025 không phải một năm “đột biến đơn lẻ”, mà phản ánh một “trạng thái khí hậu mới”, trong đó các hiện tượng cực đoan gia tăng về tần suất, cường độ và mức độ bất định. Những trận mưa chưa từng có tiền lệ, bão đổi hướng bất thường, lũ quét xảy ra ở nhiều vùng, cùng với số lượng bão nhiều ngang kỷ lục là lời cảnh báo mạnh mẽ nhất trong nhiều thập kỷ.

Năm 2025 không chỉ là một năm thiên tai lớn, mà là tín hiệu rõ ràng về những thách thức khí hậu trong tương lai rất gần, đòi hỏi sự chuẩn bị nghiêm túc, chủ động và dài hạn.

Điều đáng lo ngại hơn là các hệ thống dự báo, thiết kế công trình và quy trình vận hành liên hồ chứa hiện nay vẫn được xây dựng dựa trên số liệu của nhiều thập kỷ trước - thời điểm khí hậu còn ổn định. Khi thực tế đã thay đổi, cần tư duy lại toàn bộ mô hình đối phó thiên tai - từ dự báo thời tiết, quy hoạch hạ tầng chống chịu thiên tai, tới cải tiến mô hình quản lý tài nguyên nước và hệ thống cảnh báo sớm cho người dân.

Năm 2025 vì vậy không chỉ là một năm “thiên tai lớn”, mà là “lời cảnh báo mạnh mẽ nhất” về những thách thức khí hậu trong tương lai gần. Mức độ bất định ngày càng tăng đặt ra yêu cầu cấp bách cho Việt Nam trong việc nâng cấp hệ thống dự báo, xây dựng hạ tầng chống chịu khí hậu và điều chỉnh chiến lược quản lý tài nguyên nước theo hướng thích ứng với trạng thái khí hậu biến đổi nhanh chóng./.

Kỳ tới: Gợi ý một số giải pháp nhằm vận hành tối ưu các hệ thống bậc thang thủy điện trong bối cảnh thiên tai cực đoan...

TS. NGUYỄN HUY HOẠCH - HỘI ĐỒNG KHOA HỌC TẠP CHÍ NĂNG LƯỢNG VIỆT NAM

Tài liệu tham khảo:

1. World Meteorological Organization (2025): State of the Global Climate 2024-2025.

2. NOAA Climate Prediction Center (2025): ENSO Diagnostic Discussion.

3. IPCC (2023): Sixth Assessment Report (AR6): Impacts, Adaptation and Vulnerability.

4. Japan Meteorological Agency (JMA): Western North Pacific Typhoon Season Reports 2025.

5. Tổng cục Khí tượng Thủy văn Việt Nam (2025): Báo cáo diễn biến khí tượng thủy văn năm 2025.

6. UN OCHA (2025): Asia-Pacific Disaster Report.