Nhân lực cho thị trường điện 2.0 của Việt Nam

Chính phủ ghi nhận kiến nghị hoàn thiện các yếu tố quan trọng để phát triển điện hạt nhân Việt Nam Thực hiện Quy chế làm việc của Chính phủ ban hành kèm theo Nghị định 39/2022/NĐ-CP, Văn phòng Chính phủ vừa chuyển Báo cáo kiến nghị của Tạp chí Năng lượng Việt Nam về “thúc đẩy hoàn thiện các yếu tố quan trọng đối với phát triển điện hạt nhân ở Việt Nam” đến Bộ Công Thương, Bộ Khoa học và Công nghệ để nghiên cứu, xử lý theo thẩm quyền, đảm bảo đúng quy định. Được biết, hiện các bộ đang nghiên cứu, tổng hợp về nội dung liên quan để báo cáo Thủ tướng Chính phủ.

Cánh đồng điện gió và điện mặt trời ở Ninh Thuận. Ảnh: Shutterstock.

Để thực hiện thành công cải cách thị trường điện cho kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, ngành điện Việt Nam cần khẩn trương xây dựng, nâng cao năng lực cho lực lượng nòng cốt với kiến thức sâu rộng và tư duy thị trường điện hiện đại, đồng thời phát huy tinh thần lãnh đạo và xây dựng niềm tin.

Việt Nam bắt đầu thiết lập thị trường điện từ năm 2012 nhằm tăng cường cạnh tranh, thay thế dần cơ chế độc quyền ngành dọc. Tuy vậy, cho tới nay, tình hình vẫn chưa có nhiều biến chuyển khi thị trường bán buôn điện vận hành từ năm 2019 vẫn đang cần hoàn thiện, thị trường bán lẻ vẫn chưa được thực hiện theo lộ trình đã phê duyệt. EVN vẫn nắm phần lớn thị phần điện năng trong bán buôn điện và chủ yếu độc quyền trong khâu bán lẻ điện. Nghị quyết 70-NQ/TW của Bộ Chính trị ngày 20/8/2025 về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 - một trong hàng loạt chính sách thể hiện tham vọng cải cách sâu rộng và toàn diện gần đây trên mọi lĩnh vực, thể hiện quyết tâm thay đổi. Trong công cuộc cải cách thị trường điện Việt Nam 2.0 này, nhiều thành phần kinh tế nhà nước và tư nhân sẽ cùng tham gia phát triển ngành điện.

Khoảng trống về nhân lực tương xứng cho cải cách thị trường điện:

Sau hơn 10 năm triển khai thị trường điện, Việt Nam còn tồn tại khoảng trống trong việc thấu hiểu và vận dụng các mục tiêu, nguyên tắc cốt lõi của nó. Một mặt khuyến khích một “sân chơi” - nơi các nhà bán điện, cung cấp dịch vụ điện có thể bình đẳng cạnh tranh. Mặt khác, chúng ta vẫn chưa thoát khỏi tư duy của mô hình quản lý tập trung, thiên về kiểm soát thị trường.

Chẳng hạn, dự thảo 2 Luật Điện lực sửa đổi (cuối tháng 3/2024) mặc định giá năng lượng tái tạo (tự sản, tự tiêu) dư thừa là 0 đồng, thay vì dùng giá tham chiếu thị trường điện giao ngay, nếu phát ngược trở lại lên lưới điện. Dự thảo này khuyến khích (nhưng mang hướng ấn định) điện tái tạo tại “vùng đồng bằng sông Hồng, vùng Đông Nam bộ” mà không để thị trường tự quyết định địa điểm đầu tư hiệu quả. Dự thảo này cũng chỉ quy định cụ thể, chi tiết một dạng hợp đồng mua bán điện, là hợp đồng kỳ hạn (forward) thay vì mở rộng cho nhiều dạng hợp đồng mua bán điện phái sinh (derivative) khác như hợp đồng kỳ hạn chuẩn (futures), quyền chọn (option), hoặc các loại hợp đồng có cấu trúc khác phù hợp có thể phát sinh trong tương lai. Các vấn đề này đã được khắc phục trong Luật Điện lực mới (2024), có hiệu lực từ tháng 2/2025.

Ngoài ra, các tổ chức ở Việt Nam vẫn còn trao đổi, kiến nghị, kêu gọi cơ chế giá đặc biệt, ưu đãi, chính sách đặc thù không phù hợp với mục tiêu cạnh tranh công bằng, lành mạnh, không phân biệt đối xử giữa các đối tượng tham gia thị trường. Các đề xuất này dù có mục đích thúc đẩy một số công nghệ, nhóm ngành đặc thù nào đó lại mang tính trợ giá, bù chéo và như thế có thể làm méo mó tín hiệu kinh tế hiệu quả của thị trường hơn là mang lại cho lợi ích tổng thể cho người tiêu dùng và xã hội.

Năng lực và tư duy cần thiết của nhân lực cốt lõi:

Theo khoa học quản lý, để thực hiện thành công cải cách cần nhiều giải pháp phù hợp và đồng bộ về pháp luật, chính sách, tài chính, khoa học - công nghệ, tổ chức và nhân lực, v.v... để lấp đầy các khoảng trống giữa tầm nhìn và thực trạng. Đối với cải cách quy mô lớn, toàn diện và phức tạp như của ngành điện Việt Nam, tôi cho rằng, giải pháp phát triển năng lực thực hiện tương xứng, trong đó các yếu tố liên quan đến con người là then chốt.

Việt Nam cần phát triển năng lực am hiểu thị trường điện, đặc biệt là các tác động phức tạp từ chuyển đổi năng lượng bền vững. Tôi cho rằng, cần cấp tốc hành động ngay, không hối tiếc (no regret action) trong việc đào tạo nâng cao về thị trường điện cho lực lượng nòng cốt của ngành điện, trong đó đặt mục tiêu trang bị cho lực lượng này tư duy hiệu quả (về việc làm đúng việc đúng - doing the right things right) ở nhiều khía cạnh:

1. Tư duy hệ thống: Hiểu toàn diện về các vấn đề cơ bản của hệ thống điện, các sản phẩm cốt lõi của chúng (điện năng, an ninh, công suất và dịch vụ lưới điện), các cơ chế thị trường tương ứng và cách cơ chế thị trường đạt được các mục tiêu thường xung đột về độ tin cậy của hệ thống điện, hiệu quả kinh tế và bền vững môi trường.

2. Tư duy kinh tế: Hiểu các nguyên tắc cơ bản về cách đạt được hiệu quả kinh tế (trong sản xuất, tiêu thụ, đầu tư điện lực), tính bền vững thương mại (doanh thu đủ bù chi phí và rủi ro) thông qua cơ chế thị trường, cũng như các đánh đổi, rủi ro và biện pháp giảm thiểu rủi ro liên quan.

3. Tư duy chiến lược: Hiểu được các tương tác ngắn hạn và dài hạn giữa các cơ chế thị trường điện, các chính sách liên quan, và tương tác giữa các bên tham gia thị trường, cơ quan quản trị và hoạch định chính sách.

Với hơn 35 năm hình thành, phát triển trên thế giới, ngày nay thị trường điện đã có nền tảng khoa học và kinh nghiệm thực tiễn tốt, vững chắc chứ không đơn thuần là một cải cách mang tính xu hướng, cảm tính. Kiến thức thị trường điện có tính tổng hợp, liên ngành gồm kỹ thuật, công nghệ, kinh tế, thương mại và quản lý.

Trong khi kiến thức chuyên môn, nghiệp vụ mang tính kỹ thuật ít thay đổi, các kiến thức cơ bản và nghiệp vụ mới như thiết kế thị trường, phân tích thị trường, quản lý danh mục, quản lý rủi ro, mua bán điện, cũng như quản lý chiến lược cho thị trường điện cạnh tranh có thể xem là thay đổi nhiều và rất mới so với những gì đã được đào tạo trước đây trong một môi trường quản lý tập trung, không mang tính cạnh tranh (xem hình minh họa).

Nguồn: Mức độ thay đổi trong kiến thức và kỹ năng cho thị trường điện (Cầu, 2022, Hình 20.2 trang 694).

Mỗi đơn vị điện lực, dù là cơ quan quản trị thị trường điện, hay các công ty tham gia thị trường điện, dù thuộc nhà nước, tư nhân, hay tổ chức liên quan nên phát triển một nhóm chuyên trách nòng cốt, nắm vững các tư duy nền tảng nêu trên về thị trường điện để có thể cùng toàn ngành xây dựng các cơ chế thị trường điện hiện đại, phù hợp, hiệu quả - một sân chơi bình đẳng, công bằng, minh bạch cho mọi thành phần kinh tế, mang lại lợi ích tổng thể cho người tiêu dùng và toàn xã hội.

Với những nền tảng nâng cao nêu trên, lực lượng nòng cốt này được kỳ vọng sẽ có khả năng đánh giá, phản biện khoa học, khách quan những ưu và nhược điểm của các chính sách, kế hoạch, chiến lược đầu tư, vận hành, cơ chế định giá, cũng như các lựa chọn thiết kế thị trường hiện tại và sắp tới. Họ sẽ vận dụng các nền tảng tư duy thị trường điện này để làm sắc nét quan điểm của mình, xác định được những thiếu sót và đưa ra khuyến nghị hoàn thiện, hoặc đổi mới tốt nhất, phù hợp nhất.

Hành động cấp tốc đào tạo nâng cao về thị trường điện này hoàn toàn phù hợp với nhiệm vụ, giải pháp về con người đã đề ra trong Nghị quyết 70. Theo đó, ngành điện cần mời chuyên gia có năng lực và kinh nghiệm giúp xây dựng chương trình và triển khai thực hiện việc đào tạo này càng sớm càng tốt.

Lãnh đạo chuyển đổi và xây dựng niềm tin:

Một trong những khúc mắc lớn trong lĩnh vực năng lượng Việt Nam là vấn đề niềm tin. Nghị quyết của Bộ Chính trị, Luật Điện lực mới, các quyết định của Chính phủ và Quy hoạch điện VIII đã minh định rằng, thực hiện thị trường điện là không thể đảo ngược. Tuy nhiên, vẫn còn không ít người còn hoài nghi về lợi ích và khả năng thực hiện thành công của thị trường điện so với mô hình độc quyền ngành dọc.

Chúng ta không thể cải cách thành công, nếu những người “cùng chèo lái con thuyền” chưa tin tưởng ở mục đích đúng đắn, ở năng lực thực hiện của bản thân, hay của những người có trách nhiệm. Đơn giản là nếu thiếu niềm tin về việc thị trường điện sẽ thực sự đem lại lợi ích cho cộng đồng và hiệu quả kinh tế, nếu thiếu tự tin về năng lực thực hiện thị trường điện thành công, mọi người sẽ không sẵn sàng tham gia vào thực hiện cải cách, hoặc đáng sợ hơn là trở thành “lực cản của cải cách”.

Những người “cùng chèo lái con thuyền” này không chỉ bao gồm cán bộ trong ngành điện lực, mà còn cả công chúng - chính là khách hàng tiêu thụ, sử dụng điện. Niềm tin vào những mục đích tốt đẹp, mục tiêu tạo giá trị cho ngành và toàn xã hội sẽ giúp tạo nên văn hoá hành động và ứng xử trong ngành. Đây là cơ sở cho sự gắn kết (engagement) và cam kết (commitment) trong việc thực hiện cải cách, cũng như sự đồng thuận và ủng hộ từ xã hội.

Có một nguồn nhân lực hiểu biết sâu sắc về các khía cạnh của thị trường điện mới chỉ là điều kiện cần để tạo ra niềm tin này. Điều kiện đủ là cần thúc đẩy tinh thần lãnh đạo và cơ chế trao quyền thực sự cho những người xuất sắc, dám nghĩ, dám làm.

Những cải cách lớn, cấp bách và nhiều bất định thường đòi hỏi có nhiều người lãnh đạo chuyển đổi (transformational leader). Những lãnh đạo chuyển đổi này phải có tinh thần đổi mới, có tầm nhìn, tư duy chiến lược và sáng tạo. Họ cần có khả năng kích thích trí tuệ và khả năng lôi cuốn, gây cảm hứng, được mọi người kính trọng và tin tưởng. Tôi cho rằng, trong kỷ nguyên mới, Việt Nam cần nhiều lãnh đạo chuyển đổi, đặc biệt trong ngành điện lực - lĩnh vực có nhiều thách thức về tăng trưởng và chuyển đổi năng lượng bền vững.

Cải cách thị trường điện 2.0 đòi hỏi phải thay đổi mạnh mẽ các cơ chế thị trường điện và cơ cấu quản trị mới phù hợp cho chuyển đổi xanh nhiều bất ổn, rủi ro cả về kỹ thuật - hệ thống điện có thể trở nên bất ổn, kém tin cậy hơn­, và về kinh tế ­­- giá điện có thể tăng trong ngắn hạn, hay sẽ giảm hơn về dài hạn, để đổi lấy hiệu quả kinh tế tổng thể, chất lượng dịch vụ thông qua cạnh tranh, tự do lựa chọn và phát minh, đổi mới. Trước những nhiệm vụ mới, thay đổi lớn chưa có tiền lệ và chưa từng có kinh nghiệm quốc tế đã được thử thách, các nhân sự trong ngành chắc hẳn sẽ cảm thấy hoang mang, bí lối sẽ phải làm gì, chuẩn bị gì. Khi đó, các lãnh đạo chuyển đổi cần xuất hiện để đóng vai trò tác nhân cải cách để truyền đạt, xây dựng năng lực và củng cố hai thông điệp quan trọng: Thứ nhất, tầm nhìn về việc phải cấp bách cải cách để đáp ứng mục tiêu, nhiệm vụ cho kỷ nguyên mới tốt đẹp hơn; và thứ hai, chúng ta sẽ thực hiện cải cách thành công.

Lưu ý, tinh thần lãnh đạo không chỉ thuộc về những người giữ vị trí lãnh đạo cấp cao và chịu trách nhiệm cuối cùng trong các cơ quan quản trị chủ quản ngành điện, các công ty điện lực. Tinh thần lãnh đạo còn có thể đến từ những người có chuyên môn cao, có uy tín, tầm ảnh hưởng và khả năng dẫn dắt những người theo mình để thực hiện những nhiệm vụ không chính thức, nhưng có lợi cho cải cách. Chẳng hạn, trước những vấn đề thách thức của cải cách, một chuyên gia mạnh dạn đề đạt với cấp trên, xung phong nhận trách nhiệm dẫn đầu một nhóm những cộng sự từ các bộ phận chức năng, các ngành khác nhau để cùng tìm giải pháp cho những thách thức này cũng có thể được xem là lãnh đạo.

Có những người lãnh đạo có năng lực, tư duy thị trường điện hiện đại, có khả năng truyền cảm hứng, trách nhiệm, sâu sát mới giúp đẩy nhanh cải cách, mới xây dựng, củng cố được niềm tin và mới đẩy nhanh việc phát triển nhân lực cho cải cách.

Cuối cùng (nhưng quan trọng nhất), cần có chính sách đãi ngộ đặc biệt để thu hút và phát triển đội ngũ lãnh đạo, nhân lực am hiểu sâu sắc về thị trường điện, chuyển đổi năng lượng bền vững, nhất là trong các cơ quan quản trị ngành điện. Thị trường điện khi phát triển đủ sâu và thành công sẽ dần tự nó thực hiện chính sách này một cách hiệu quả cho toàn ngành công nghiệp điện lực Việt Nam./.

[*] Về tác giả:

Thái Doãn Hoàng Cầu là tiến sĩ về hành vi kinh tế trong thị trường điện và có hơn 25 năm kinh nghiệm nghiên cứu và làm việc trong thị trường điện Úc.

Ông là tác giả của cuốn sách “Thị trường điện: các vấn đề cơ bản và chuyên đề kinh tế, thương mại, quản lý” do Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật xuất bản vào tháng 10 năm 2022. Cuốn sách nhằm cung cấp những kiến thức liên ngành và kinh nghiệm thực tiễn cần biết nhằm giúp ngành điện Việt Nam chuẩn bị tốt hơn cho thị trường điện.

Tham khảo:

Cầu T. D. H. (2025). Lời giải cho 4 vấn đề nan giải của ngành điện Việt Nam. Dân Trí. Chuyên mục Tâm điểm. 08/09/2025. https://dantri.com.vn/tam-diem/loi-giai-cho-4-van-de-nan-giai-cua-nganh-dien-viet-nam-20250907222032858.htm

Cầu T. D. H. (2025). Cải cách thị trường điện Việt Nam 2.0 nhìn từ sự tương hỗ giữa các chủ trương chính sách lớn. Tạp chí Kinh tế Sài Gòn, 2025(23), 23–25. 5/6/2025. https://thesaigontimes.vn/cai-cach-thi-truong-dien-viet-nam-2-0-nhin-tu-su-tuong-ho-giua-cac-chu-truong-chinh-sach-lon/

Cau, T.D.H. (2024). Foundations of Electricity markets: Design, Operations, Pricing and Planning, Intensive and specialised 3-day Masterclass Proposal. https://drive.google.com/file/d/1tu0xpPgYfG0GEG_L918ABVkoJF7L7sLj/view?usp=sharing

Cầu T. D. H. (2024). Luật Điện lực mới: Cần tạo cơ sở pháp lý cho những thay đổi. Tạp chí Kinh tế Sài Gòn, 2024(23), 58–59. 6/6/2024. https://thesaigontimes.vn/luat-dien-luc-moi-can-tao-co-so-phap-ly-cho-nhung-thay-doi/

Cầu, T.D.H. (2023). Nên tiến hành cải cách thị trường điện như thế nào?. Tạp chí Năng lượng Việt Nam. 4/12/2023. https://nangluongvietnam.vn/nen-tien-hanh-cai-cach-thi-truong-dien-viet-nam-nhu-the-nao-31895.html

Cầu, T. D. H. (2022). Thị trường điện: Các vấn đề cơ bản và chuyên đề kinh tế, thương mại, quản lý chiến lược. Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội. Các chương 7, 18, 19 và 20.