Nhân lực: Chìa khóa để phát triển điện hạt nhân ở Việt Nam

Phê duyệt kế hoạch đào tạo nhân lực cho điện hạt nhân

PGS.TS. NGUYỄN VĂN HÙNG, Viện Nghiên cứu Hạt nhân Đà Lạt

Theo quy hoạch phát triển điện năng của Việt Nam, đến năm 2030, Việt Nam sẽ hoàn thành xây dựng và đưa vào vận hành 2 nhà máy điện hạt nhân tại Ninh Thuận, và sau đó một số nhà máy tại các tỉnh khác (Quyết định số 906/QĐ-TTg ngày 17/6/2010 của Thủ tướng Chính phủ). Theo kế hoạch phát triển điện hiện nay, hơn 10 tổ máy điện hạt nhân sẽ được xây dựng trong tương lai, đóng góp khoảng 8% sản lượng điện của đất nước. Điện hạt nhân vận hành sẽ góp phần giảm tỷ lệ nhiệt điện tăng cao hiện nay của Việt Nam, đặc biệt giảm nhập khẩu lượng than rất lớn từ các nước khác, tránh phụ thuộc vào nguồn than nhập khẩu. Đặc biệt, với khả năng dự trữ nhiên liệu lâu dài, bài toán an ninh năng lượng được đảm bảo hơn nhiều khi Việt Nam có điện hạt nhân.

Mặc dù việc Việt Nam quyết định phát triển điện hạt nhân trong bối cảnh nguồn nhân lực đang hầu như chưa có, khoa học công nghệ còn yếu là một thách thức lớn đối với đất nước, tuy vậy lịch sử phát triển của nhiều nước cho thấy, do yêu cầu thiết yếu phải xây dựng tiềm lực khoa học công nghệ, đào tạo đội ngũ nhân lực khoa học, công nghệ cao, do đặc thù là một ngành khoa học công nghệ tiên tiến và đa ngành, phát triển điện hạt nhân lại là động lực tốt thúc đẩy nền kinh tế (Thụy Điển, Hàn Quốc là các ví dụ điển hình).

Như vậy, nếu Việt Nam phát triển điện hạt nhân, thì đây là động lực mạnh mẽ để thúc đẩy khoa học công nghệ, các ngành công nghiệp và tất yếu là nền kinh tế của đất nước.

Việt Nam đã có lò nghiên cứu hạt nhân vận hành an toàn hơn 31 năm, đồng thời đã xây dựng được đội ngũ cán bộ về vật lý lò có kinh nghiệm. Nhưng theo đánh giá của các chuyên gia về điện hạt nhân trên thế giới, đội ngũ cán bộ cho chương trình điện hạt nhân của Việt Nam hiện nay vẫn đang đứng ở vạch xuất phát. Do đó, việc phát triển nguồn nhân lực là nhiệm vụ trọng tâm, nhằm đáp ứng kịp thời yêu cầu xây dựng nhà máy điện hạt nhân ở Việt Nam trong thời gian tới, và cũng là yếu tố quan trọng quyết định đến thành công của chương trình điện hạt nhân của Việt Nam. Ngày 18/8/2010, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1558/QĐ-TTg phê duyệt Đề án “Đào tạo và phát triển nguồn nhân lực trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử” - Đây là hành lang pháp lý để phát triển nguồn nhân lực trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử nói chung và điện hạt nhân nói riêng.

Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, đối với bất kỳ nước nào phát triển điện hạt nhân, nguồn nhân lực phải có đầy đủ ở 3 nhóm lĩnh vực như sau:

Thứ nhất, nguồn nhân lực cho các công ty điện lực chính là cán bộ quản lý, vận hành, kỹ thuật viên bảo dưỡng, sửa chữa cho các nhà máy điện hạt nhân. Số lượng nguồn nhân lực này phụ thuộc vào công nghệ, vào số lượng tổ máy, việc đào tạo cán bộ vận hành các tổ máy điện hạt nhân cần thời gian không ít hơn 10 năm, thời gian đào tạo kỹ thuật viên cho các nhiệm vụ bảo dưỡng, sửa chữa sẽ ít hơn.

Thứ hai, nguồn nhân lực cho các cơ sở nghiên cứu triển khai (R&D). Đây là đội ngũ cán bộ khoa học, công nghệ, có năng lực triển khai các nhiệm vụ khoa học công nghệ để hỗ trợ kỹ thuật tốt nhất có thể cho vận hành an toàn, kinh tế các nhà máy điện hạt nhân. Ở Nga, Pháp và một số nước châu Âu, các cơ sở nghiên cứu là các Viện nghiên cứu (là chính) và một phần nhỏ ở các trường đại học. Ở Mỹ, các cơ sở nghiên cứu là các Viện nghiên cứu quốc gia và các trường đại học (đóng vai trò đáng kể). Ở Nhật Bản, việc nghiên cứu được thực hiện chủ yếu ở các trường đại học. Tại Hàn Quốc, KAERI là Viện nghiên cứu chính về hạt nhân, và các trường đại học cũng có vai trò ở mức độ nhất định, mà không giữ vai trò chính… khi các đơn vị nghiên cứu là cơ sở hỗ trợ kỹ thuật, họ có thể thực hiện nhiệm vụ của công ty điện lực đưa ra, cũng như nhiệm vụ cơ quan pháp quy hạt nhân đưa ra.

Thứ ba, nhân lực của cơ quan pháp quy hạt nhân, cán bộ quản lý nhà nước về hạt nhân, nguồn nhân lực này là các cán bộ giỏi, có kiến thức và kinh nghiệm, được lựa chọn từ các công ty điện lực, hoặc từ các cơ sở nghiên cứu liên quan. Nhiệm vụ của họ là nhìn ra các vấn đề liên quan đến an toàn của các nhà máy điện hạt nhân, để đưa ra được các yêu cầu, hay quy định về an toàn để bảo vệ con người và môi trường.

Như vậy, đánh giá về tính đáp ứng của 3 nhóm nhân lực này thì hiện nay Việt Nam đang ở vạch xuất phát. Nhóm thứ hai hiện nay ta đã có một lực lượng đáng kể, nhưng xét trên khía cạnh về điện hạt nhân, cũng có thể xem như chưa đáng kể. Như vậy, việc đào tạo nhân lực là cấp bách, cần thực hiện song song đối với các nhóm nêu trên. Xét về khía cạnh nhiệm vụ đang triển khai trước mắt là nghiên cứu để hiểu thiết kế, tiếp thu chuyển giao công nghệ từ các đối tác nước ngoài, thực hiện các nhiệm vụ liên quan là FS và thiết kế kỹ thuật trước mắt cho dự án Nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận 1 và Ninh Thuận 2, thì đội ngũ R&D, chuyên gia về điện hạt nhân cần được ưu tiên phát triển sớm. Chính đội ngũ nhân lực R&D nếu có được, sẽ không những thúc đẩy thực hiện các nhiệm vụ trước mắt, mà còn góp phần đào tạo nguồn nhân lực mới, cung cấp nguồn cán bộ chuyên gia giỏi cho cơ quan pháp quy hạt nhân.

Nguồn nhân lực hạt nhân của Việt Nam hiện nay đang còn yếu và thiếu, trong khi việc triển khai nhiệm vụ đào tạo nguồn nhân lực hạt nhân chưa đáp ứng yêu cầu thực tế. Nhân lực cho các nhà máy điện hạt nhân đang được chuẩn bị và đào tạo. Hàng năm Việt Nam gửi sinh viên sang Nga học về điện hạt nhân, đồng thời Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) cũng gửi cán bộ sang Nhật Bản đào tạo về điện hạt nhân, đây là những chuẩn bị cần thiết cho nguồn nhân lực để có thể xây dựng được đội ngũ quản lý, vận hành các nhà máy điện hạt nhân.

Có thể thấy rằng hiện nay việc đào tạo cán bộ cho nhà máy điện hạt nhân đang là nhiệm vụ được triển khai thực hiện đúng theo yêu cầu.

Kinh nghiệm của các nước đi đầu trong lĩnh vực điện hạt nhân cũng chỉ ra rằng chất lượng nguồn nhân lực, đặc biệt là đội ngũ chuyên gia có trình độ cao đáp ứng yêu cầu của chương trình phát triển điện hạt nhân, yêu cầu nghiên cứu phát triển ứng dụng và đảm bảo an toàn, an ninh trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử là yếu tố quyết định sự thành công của chương trình phát triển điện hạt nhân ở mỗi quốc gia, đặc biệt là ở những quốc gia bắt đầu xây dựng nhà máy điện hạt nhân như ở Việt Nam. Do đó, cùng với việc xây dựng định hướng mục tiêu trong 5 đến 10 năm tới, theo các ý kiến đóng góp của các chuyên gia trong lĩnh vực hạt nhân trong nước và quốc tế thì Việt Nam cần:

Một là: Xây dựng 1 nhóm chuyên gia chính để thúc đẩy nghiên cứu và phát triển trình độ cao/ chính sách năng lượng/ đưa ra quyết định.

Hai là: Phát triển năng lực hỗ trợ kỹ thuật để thẩm định, giám sát, tác động, ảnh hưởng đến an toàn, kinh tế và phát triển bền vững (Safe, Economical and Sustainable - SES).

Ba là: Phát triển năng lực thực hiện nhiệm vụ kỹ thuật hỗ trợ tư vấn cho các quyết định/ nhiệm vụ liên quan đến SES.

Bốn là: Phát triển năng lực hỗ trợ cấp phép, xây dựng và triển khai các nhiệm vụ của SES.

Năm là: Phát triển khoa học - công nghệ năng lượng hạt nhân, tạo niềm tin và ủng hộ của công chúng cho điện hạt nhân.

Chương trình đào tạo phát triển nguồn nhân lực cho điện hạt nhân dự kiến sẽ lựa chọn các kỹ sư mới tốt nghiệp loại giỏi (hoặc thạc sĩ, hay tiến sĩ), có ngoại ngữ tốt từ các trường đại học Việt Nam, có chuyên ngành phù hợp với điện hạt nhân, sau đó tiến hành đào tạo trong nước trong vòng 9 tháng. Đồng thời chương trình sẽ lựa chọn các chuyên gia nước ngoài giỏi trong lĩnh vực điện hạt nhân để thiết lập quan hệ để gửi học viên sang đào tạo. Các học viên xuất sắc nhất từ chương trình đào tạo 9 tháng sẽ được chọn để gửi sang đào tạo với các chuyên gia nước ngoài theo chuyên ngành đã được lựa chọn.

Ngoài ra, chương trình còn tổ chức các khóa đào tạo hạt nhân 9 tháng trong nước, lựa chọn các học viên là các kỹ sư mới tốt nghiệp (loại giỏi), hoặc thạc sĩ, hay tiến sĩ, có chuyên ngành phù hợp, có ngoại ngữ tốt. Mỗi học viên sẽ có một, hoặc nhiều giảng viên hướng dẫn, giúp đỡ, là những cán bộ Viện Năng lượng Nguyên tử Việt Nam hoặc các trường đại học, cơ sở nghiên cứu khác trong nước, hoặc các chuyên gia nước ngoài tham gia trong chương trình.

Chương trình học sẽ có 2 học kỳ: Học kỳ 1 gồm các khóa cơ bản về hạt nhân và điện hạt nhân, học kỳ 2 là chương trình nâng cao, bao gồm các bài tập chuyên sâu và đề án theo chuyên đề cần thiết, bổ ích để đạt được mức độ cần thiết trước khi gửi đi đào tạo ở nước ngoài. 

Trong điều kiện và tình hình thực tế hiện nay, kế hoạch đào tạo nguồn nhân lực cần được xây dựng dựa trên một số quan điểm như sau:

Đối với nhân lực quản lý và vận hành nhà máy điện hạt nhân: Tiếp tục gửi sinh viên sang Nga và cả Nhật Bản học tập về điện hạt nhân, có nghĩa là đào tạo đại học đúng chuyên ngành điện hạt nhân (mỗi năm gửi khoảng 100-120 sinh viên đi học). Nếu thực hiện tốt việc này, sau 7-10 năm Việt Nam sẽ có tương đối đầy đủ nguồn cán bộ về quản lý và vận hành nhà máy. Về cán bộ kỹ thuật đảm nhận nhiệm vụ bảo dưỡng sửa chữa nhà máy, cần sớm đưa ra kế hoạch đào tạo, phối hợp xây dựng cùng 2 đối tác là Nga và Nhật Bản.

Đối với nhân lực cho R&D: Việc đào tạo chuyên gia đầu ngành theo các định hướng chiến lược của điện hạt nhân là thiết yếu. Trong 5-7 năm tiếp theo, cần đào tạo khoảng 20-25 chuyên gia, cán bộ nghiên cứu đầu đàn về các lĩnh vực chiến lược này (an toàn, công nghệ, thiết kế, vật lý lò, thủy nhiệt, cơ học dòng chảy, nhiên liệu hạt nhân, chất thải phóng xạ, vật liệu sử dụng trong nhà máy điện hạt nhân, cơ khí, kinh tế…). Các chuyên gia, cán bộ đầu ngành này cần được đào tạo ở nước ngoài, với những giáo sư, người hướng dẫn là các chuyên gia giỏi trong lĩnh vực điện hạt nhân tại các nước Nga, Mỹ, châu Âu và Nhật Bản. Để rút ngắn thời gian đào tạo, đối tượng đào tạo phải được chọn từ những cán bộ giỏi của ngành hạt nhân, là kỹ sư giỏi các ngành liên quan mới tốt nghiệp từ các trường đại học trong nước. Cần có một học bổng ưu tiên đặc biệt đủ để thu hút cán bộ giỏi vào ngành. Để việc đào tạo có hiệu quả, trước khi gửi cán bộ sang đào tạo dài hạn (nhiều năm) ở nước ngoài để trở thành chuyên gia đầu ngành, cần đào tạo ngoại ngữ và kiến thức cơ bản về hạt nhân trong nước.

Đối với nhân lực pháp quy cho nhà máy điện hạt nhân: Việc đào tạo cán bộ cho các cơ quan quản lý nhà nước (bao gồm pháp quy hạt nhân, quản lý) nên được thực hiện theo cách gửi cán bộ giỏi, theo từng nhóm sang các nước Nga, Mỹ, Nhật Bản học trực tiếp từ công việc cụ thể. Để thực hiện được việc này, cần có chính sách để chọn được cán bộ giỏi và cần đạt được các thỏa thuận với các cơ quan pháp quy hạt nhân của các nước về đào tạo nhân lực cho Việt Nam theo hình thức “đào tạo tại chỗ”.

Ngoài 3 định hướng để đào tạo theo 3 nhóm cán bộ chuyên gia nêu trên, cần có kế hoạch triển khai đào tạo trong nước một cách hiệu quả, trong đó cần sử dụng tối đa cơ sở hạ tầng nghiên cứu, đội ngũ cán bộ của ngành hạt nhân được hình thành và phát triển gần 40 năm qua.

Con người là nhân tố quyết định thành công đối với việc phát triển điện hạt nhân ở Việt Nam, tuy nhiên hiện nay ở Việt Nam còn đang thiếu hụt chuyên gia trong lĩnh vực này, vì vậy, phải coi việc đào tạo nhân lực là nhiệm vụ hàng đầu.

NangluongVietnam Online