Quản trị ngành năng lượng - Tham khảo mô hình quản lý ngành điện, than, dầu khí trên thế giới

Dự án điện hạt nhân Ninh Thuận 1 và 2 - Chính phủ xem xét giải pháp đề xuất của chuyên gia Thực hiện ý kiến chỉ đạo của Phó Thủ tướng Chính phủ Bùi Thanh Sơn, Văn phòng Chính phủ vừa có Văn bản số: 2862/VPCP-CN gửi các bộ: Công Thương, Tài chính, Khoa học và Công nghệ, Nông nghiệp và Môi trường - theo chức năng, nhiệm vụ được giao, nghiên cứu và có ý kiến về báo cáo kiến nghị của Tạp chí Năng lượng Việt Nam về thúc đẩy tiến độ, đảm bảo hiệu quả đầu tư dự án điện hạt nhân Ninh Thuận 1, Ninh Thuận 2, gửi Bộ Công Thương tổng hợp. Nội dung tổng hợp bao gồm các đề xuất (nếu có), báo cáo Thủ tướng Chính phủ.

Thái Lan:

Thái Lan có quy mô nền kinh tế cao hơn Việt Nam một chút, nhưng quy mô hệ thống điện thấp hơn Việt Nam. Hệ thống điện của nước này do Tập đoàn Điện lực Quốc gia Thái Lan - EGAT (trước đây là Cục Phát điện Thái Lan), là công ty nhà nước, quản lý và vận hành. EGAT chịu sự quản lý về kỹ thuật của Bộ Năng lượng, về tài chính thuộc quản lý của Bộ Tài chính.

Giống như Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN), EGAT có một phần phát điện, một phần mua điện từ các nhà phát điện độc lập khác, rồi truyền tải và phân phối điện cho các công ty của thành phố và tỉnh. Công suất đặt của EGAT là 16.237 MW (năm 2023), chiếm 32,73% tổng công suất đặt cả nước. Các nguồn điện khác đến từ các công ty độc lập, các nguồn nhỏ và nhập khẩu.

Ngành dầu khí Thái Lan có Tập đoàn Dầu khí Quốc gia Thái Lan (PTT). Từ năm 2001, PTT trở thành công ty cổ phần, nhưng Chính phủ Thái Lan (Bộ Tài chính) vẫn nắm cổ phần chính. PTT kinh doanh từ thăm dò, khai thác dầu khí, đến hóa dầu, phân phối sản phẩm dầu khí, phát điện và cả trạm sạc xe điện. Công suất đặt các nhà máy điện của PTT đạt 14.076 MW (bao gồm cả nhà máy điện khí và năng lượng tái tạo).

PTT và EGAT có liên doanh trong một số dự án kho chứa LNG cung cấp cho nhà máy điện. PTT là doanh nghiệp dầu khí lớn nhất Thái Lan. Ngoài ra, còn nhiều công ty dầu khí tư nhân và nước ngoài khác hoạt động ở Thái Lan.

Indonesia:

Indonesia có công suất đặt hệ thống điện đứng đầu ASEAN, hơn 93 GW (năm 2024). Tổng công ty Điện lực PT Perusahaan Listrik Negara - Indonesia (PLN) là doanh nghiệp nhà nước có chức năng phát điện, truyền tải và phân phối điện trên cả nước. Về nguồn điện, PLN chiếm khoảng 70% công suất đặt của Indonesia. Còn lại là các công ty tư nhân tham gia phát điện.

PT Pertamina là tập đoàn dầu khí nhà nước của Indonesia. Pertamina không phải là doanh nghiệp dầu khí lớn nhất Indonesia, vì hai vị trí đầu thuộc về Hoa Kỳ là ExxonMobil Cepu và Chevron Pacific Indonesia.

Pertamina đang hợp tác với Tập đoàn Công nghiệp - Năng lượng Quốc gia Việt Nam (PetroVietnam) và thuê giàn khoan tự nâng của Tổng công ty Cổ phần Khoan và Dịch vụ Khoan Dầu khí (PV Drilling).

Than là ngành kinh tế quan trọng của Indonesia. Công ty nhà nước khai thác than là PT Bukit Asam Tbk (PTBA), có sản lượng 26,3 triệu tấn than vào năm 2020. Các công ty lớn nhất trong lĩnh vực khai thác than lại là công ty tư nhân như: PT Bumi Resources Tbk (BUMI), hay Sinar Mas Mining Group.

Malaysia:

Petroliam Nasional Berhad (Petronas) - Tập đoàn Qầu khí Quốc gia Malaysia, khá quen thuộc với người Việt Nam, vì có nhiều dự án hợp tác đầu tư với Việt Nam. Petronas cũng tham gia toàn bộ chuỗi giá trị dầu khí từ thượng nguồn, đến hạ nguồn và năng lượng tái tạo. Petronas còn vươn ra khỏi biên giới Malaysia với các dự án đầu tư quốc tế. Petronas là tập đoàn dầu khí lớn nhất Malaysia.

Trong ngành điện, Tenaga Nasional Berhad (TNB) là tập đoàn điện lực nhà nước của Malaysia tham gia vào tất cả công đoạn bao gồm: Phát điện, truyền tải, phân phối điện, cùng các dịch vụ khác như chạy thử, bảo dưỡng nhà máy điện, thiết kế, mua sắm và xây dựng nhà máy điện. TNB có cả công ty khai thác và buôn bán than. TNB trực thuộc quỹ Khazanah Nasional của Chính phủ Malaysia (tuy đã cổ phần hóa một phần và niêm yết trên thị trường chứng khoán).

Tại phần bán đảo của Malaysia, TNB là công ty điện lực duy nhất. TNB bán điện sang Singapore và đầu tư vào các dự án điện tại nhiều nước trên thế giới.

Singapore:

Energy Market Authority (EMA) là công ty điện lực nhà nước của Singapore. Từ một công ty điện lực phát điện và phân phối trong quá khứ, ngày nay EMA là công ty vận hành hệ thống điện, có trách nhiệm về cung cấp điện đến khách hàng và vận hành ổn định của hệ thống điện, đáp ứng lại các tình huống khẩn cấp. Việc phát điện ở Singapore được dành cho các công ty tư nhân lớn như: Tuas Power Generation Pte. Ltds, Senoko Energy Pte. Ltd…

EMA giống như một trung tâm điều độ điện (trực thuộc Bộ Công Thương Singapore), nhưng có cấu trúc lớn hơn, bao gồm các bộ phận về cung cấp điện ổn định, hạ tầng năng lượng, vận hành hệ thống điện, phòng pháp lý…

Ngành dầu khí Singapore đã từng có công ty nhà nước Singapore Petroleum Company. Năm 2009, ChinaPetro của Trung Quốc đã mua công ty này. Trước đó, Singapore là nước có nền kinh tế tự do, nên các tập đoàn dầu nước ngoài như ExxonMobil và Shell đã phát triển mạnh, dẫn đầu về doanh thu tại đảo quốc này.

Philippines:

Tập đoàn Điện lực Quốc gia Philippines (National Power Corporation - NPC) lại chỉ được giao nhiệm vụ cấp điện cho khu vực nông thôn của Philippines, quản lý nguồn nước thủy điện và tối ưu hóa các tài sản phát điện. Trước năm 2003, NPC gần như quản lý và sở hữu toàn bộ các khâu phát điện, truyền tải, phân phối và cung cấp điện cho cả khu vực nông thôn và thành thị.

Từ khi tự do hóa thị trường điện, phần vận hành, bảo dưỡng và sở hữu lưới truyền tải điện Philippines thuộc về công ty nhà nước khác là National Transmission Corporation (TransCo) - Tổng công ty Truyền tải Quốc gia. Từ năm 2009, nhiệm vụ vận hành lưới điện truyền tải lại được chuyển cho một công ty tư nhân - National Grid Corporation of the Philippines (NGCP). NGCP có chức năng tương tự Trung tâm Điều độ điện Quốc gia.

Philippine National Oil Company (PNOC) là công ty thuộc sở hữu nhà nước, ban đầu là cung cấp dầu, nhưng sau đó mở rộng ra thăm dò, khai thác và tất cả các lĩnh vực năng lượng (kể cả năng lượng tái tạo). PNOC không phải là công ty lớn nhất về dầu khí tại Philippines, các vị trí đứng đầu thuộc về các công ty tư nhân và nước ngoài.

Brunei:

Brunei mạnh về dầu khí hơn là điện. Doanh nghiệp nhà nước Brunei National Petroleum Company Sdn Bhd, còn gọi là PetroleumBrunei - chuyên thăm dò và khai thác các nguồn dầu khí ở các lô đã được chỉ định.

Ngành điện ở Brunei do một cơ quan nhà nước quản lý, gọi là Cục Dịch vụ Điện lực (Department of Electrical Services). Cục có nhiệm vụ cung cấp điện tin cậy, hiệu quả, giá cả phù hợp và an toàn hệ thống điện cho đất nước. Với một nước có 455 nghìn dân thì cũng không cần có nhiều công ty phát điện, hay tách các công đoạn ra cho các công ty nhỏ.

Lào:

Lào có Tổng công ty Điện lực Lào (Electricity du Laos - EDL) do nhà nước sở hữu. EDL có trách nhiệm từ phát điện, truyền tải, đến phân phối và bán lẻ. EDL cũng quản lý việc xuất, nhập khẩu điện của Lào, là nước có lượng điện xuất khẩu lớn ở Đông Nam Á. EDL đã tách phần truyền tải ra lập công ty riêng và cổ phần hóa.

Công ty Lưới điện Phương Nam Trung Quốc (CSG) liên doanh với bộ phận truyền tải này thành Công ty Truyền tải Lưới điện Quốc gia Lào (EDLT) để phát triển lưới điện tại Lào với triển vọng kết nối với lưới điện Phương Nam Trung Quốc. Hiện Lào đang có thỏa thuận sẽ dần mua lại cổ phần của Trung Quốc để sở hữu hoàn toàn công ty truyền tải.

Công ty dầu khí của nhà nước Lào đơn giản là công ty phân phối sản phẩm dầu khí Lao State Fuel Co.. Gần đây có liên doanh giữa Lào và Trung Quốc, với tên gọi Lao Petroleum and Chemical Co. Ltd (Laopec) hoạt động trong lĩnh vực đầu tư xây nhà máy hóa dầu ở Lào.

Campuchia:

Campuchia có công ty điện lực nhà nước Electricite du Cambodge (EDC) tương tự như các công ty điện lực nhà nước khác ở ASEAN, cũng bao gồm từ khâu phát điện, đến phân phối.

Về dầu khí, Campuchia có các công ty tư nhân chủ yếu là phân phối sản phẩm dầu khí như BVM, Kampuchea Tela Ltd...

Trung Quốc:

Trung Quốc có hai tổng công ty điện lực quốc gia là Tổng công ty Lưới điện Quốc gia Trung Quốc (SGCC) và Tổng công ty Lưới điện phương Nam Trung Quốc (CSG). SGCC quản lý lưới điện các tỉnh phía Bắc, còn CSG quản lý lưới điện phía Nam. Cả hai tổng công ty đều tham gia tất cả các khâu (từ phát điện, truyền tải, phân phối và bán điện).

Ngoài ra, Trung Quốc còn có những tập đoàn và tổng công ty lớn chuyên về phát điện và xây dựng điện như các tập đoàn Đại Đường, Quốc Điện, Hoa Điện, Hoa Năng, Tập đoàn Hạt nhân Quốc gia Trung Quốc (CNNC), Tổng công ty Xây dựng điện Quốc gia, Tổng công ty Đầu tư Năng lượng Trung Quốc, Tổng công ty Thủy điện Tam Hiệp… Dưới đó còn vô số các công ty tư nhân tham gia phát điện, sản xuất thiết bị điện, xây dựng điện.

Các tập đoàn dầu khí nhà nước của Trung Quốc cũng rất lớn như: Tập đoàn Dầu khí Quốc gia Trung Quốc (CNPC), Tập đoàn Hóa dầu Trung Quốc (Sinopec), Tập đoàn Dầu khí Ngoài khơi Quốc gia Trung Quốc (CNOOC). Các tập đoàn này đóng vai trò chính trong ngành năng lượng Trung Quốc, tham gia từ khâu thăm dò, khai thác, đến hóa dầu và phân phối sản phẩm.

Các doanh nghiệp ngành than Trung Quốc cũng rất lớn, vì nước này sản xuất mỗi năm khoảng 5 tỷ tấn than (hơn toàn bộ phần còn lại của thế giới). Đó là Tập đoàn Than Quốc gia Trung Quốc, Công ty Năng lượng Thần hoa Trung Quốc (công ty cổ phần), Tập đoàn Năng lượng Sơn Đông…

Các nước phương Tây:

Các nước phương Tây đa số tư nhân hóa ngành điện và dầu khí, chỉ giữ lại công ty điều độ điện lực là thuộc nhà nước. Tuy vậy, họ cũng có hai thái cực khác nhau như nhà nước nắm tối đa ngành điện ở Pháp cho đến tư nhân hóa cả công việc điều độ lưới điện như ở Texas (Hoa Kỳ).

Các tập đoàn dầu khí lớn của phương Tây đã trở thành tập đoàn đa quốc gia (cả về sở hữu, lẫn địa bàn hoạt động), với doanh thu còn lớn hơn nhiều GDP của quốc gia đang phát triển.

Giữa các nước có mô hình quản lý ngành năng lượng khác nhau, tính sở hữu cũng khác nhau, nhưng nhìn chung đều tách bạch các phân ngành điện, than, dầu khí. Riêng với ngành than, nhiều quốc gia để cho các công ty tư nhân thăm dò, khai thác.

Tạm kết luận:

Dù mô hình quản lý ngành điện, than, dầu khí khác nhau (tùy theo mức độ tư nhân hóa nền kinh tế), đa số các quốc gia vẫn có các tập đoàn điện lực, than, dầu khí riêng biệt.

Các doanh nghiệp này được đầu tư vào các lĩnh vực chung như phát điện, xây trạm sạc xe điện, hay liên doanh với nhau. Nhưng vẫn có những riêng biệt như doanh nghiệp ngành than, dầu khí không tham gia vào điều độ, truyền tải, hay phân phối; còn doanh nghiệp điện lực không tham gia vào thăm dò, khai thác than, hay dầu khí./.

ĐÀO NHẬT ĐÌNH - CHUYÊN GIA TẠP CHÍ NĂNG LƯỢNG VIỆT NAM