Nhập khẩu năng lượng từ Liên bang Nga - Cơ hội, thách thức của Việt Nam [kỳ cuối]

Nhập khẩu năng lượng từ Liên bang Nga - Cơ hội và thách thức của Việt Nam [kỳ 1] Nghị quyết 55 của Bộ Chính trị về Chiến lược năng lượng quốc gia và Quy hoạch tổng thể năng lượng Quốc gia đã chỉ rõ nhu cầu về nhập khẩu năng lượng của Việt Nam trong tương lai. Với Liên bang Nga, “Chiến lược năng lượng của Nga đến năm 2035” đã được ban hành. Trên cơ sở phân tích các chiến lược về năng lượng của Việt Nam và Liên bang Nga, trong khuôn khổ hợp tác toàn diện giữa hai quốc gia, Tạp chí Năng lượng Việt Nam xin giới thiệu với bạn đọc một số vấn đề có liên quan đến việc nhập khẩu các nguồn năng lượng (đặc biệt là dầu, khí, than) từ Nga của Việt Nam.

I. Thế mạnh:

Thế mạnh (hay lợi thế) của Việt Nam trong việc nhập khẩu năng lượng từ Nga chính là truyền thống hợp tác lâu đời và có hiệu quả giữa Việt Nam - LB Nga trong lĩnh vực năng lượng.

Trong quá khứ, ngành năng lượng của Việt Nam đã phát triển dựa trên sự hợp tác rất có hiệu quả với Liên Xô. Trước năm 1975, trong cân bằng năng lượng của Việt Nam, các nguồn năng lượng sơ cấp được nhập khẩu từ Liên Xô chiếm khoảng 50÷55%. Sau 1975, có tới 80÷85% sản phẩm năng lượng (điện, than, dầu khí) của Việt Nam được sản xuất tại các cơ sở được xây dựng trong khuôn khổ hỗ trợ kỹ thuật, viện trợ kinh tế và cung cấp thiết bị của Liên Xô (dưới các hình thức “thiết bị đồng bộ” ~90% và “thiết bị lẻ” ~10%). Việc hợp tác giữa Liên Xô và Việt Nam trong lĩnh vực năng lượng vừa có quy mô lớn (mang tính quyết định) vừa toàn diện và hiệu quả.

Trước thời kỳ đổi mới (1986), hơn 50% cán bộ kỹ thuật và gần 50% cán bộ quản lý chủ chốt trong ngành năng lượng Việt Nam đã được đào tạo và thực tập tại Liên Xô. Tại cùng một thời điểm, có ít nhất 500÷700 chuyên gia Liên Xô cùng gia đình đã làm việc dài hạn trong các ngành điện, than, dầu khí ở Việt Nam.

Thành quả nổi bật của việc hợp tác Việt - Xô trong lĩnh vực năng lượng đã được thực tế ghi nhận, gồm:

1. Trong những năm của thập kỷ 60-70, việc xây dựng các nhà máy điện đầu tiên của Việt Nam đều có bàn tay của các chuyên gia Liên Xô giúp đỡ: Nhà máy Nhiệt điện Uông Bí (110 MW, hoàn thành giai đoạn 1 năm 1963) - “đứa con đầu lòng” của ngành điện Việt Nam; Thủy điện Thác Bà (108 MW, hoàn thành năm 1971)…

2. Trong cân bằng năng lượng của Việt Nam, đã có lúc nguồn năng lượng sạch, tái tạo chiếm tỷ trọng lớn nhất (kể từ sau khi công trình Thủy điện Hòa Bình - 1.920 MW được đưa vào vận hành năm 1994).

3. Việc khai thác khí thiên nhiên trên đất liền đã được triển khai tại tỉnh Thái Bình.

4. Công nghệ tiên tiến khai thác dầu khí ngoài thềm lục địa đã được áp dụng thành công và đang tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong phát triển ngành dầu khí.

5. Công nghệ phát điện bằng nhiên liệu anthracite - một loại than phổ biến ở Quảng Ninh (nhưng rất khó sử dụng cho phát điện) đã lần đầu tiên được áp dụng thành công tại Việt Nam.

6. Hàng loạt các tuyến đường dây và trạm biến áp 35-110-220 kV đã được xây dựng, hình thành một mạng điện từ cao áp đến trung áp để cấp điện cho cả nước.

7. Các mỏ than lớn (lộ thiên và hầm lò), nhà máy cơ khí mỏ, cơ sở sàng tuyển than và các tuyến đường sắt vận chuyển than, trường đào tạo thợ mỏ, v.v... của Việt Nam đã được quy hoạch, thiết kế, xây dựng bài bản, đã và đang tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong ngành than.

8. Trung tâm nghiên cứu hạt nhân Đà Lạt đã được sớm khôi phục và hoạt động bình thường trở lại, v.v…

Trong giai đoạn đổi mới, kế thừa các dự án của Liên Xô, hợp tác Việt - Nga trong lĩnh vực dầu khí đang tiếp tục phát triển có hiệu quả và mang lại các lợi ích kép. Đặc biệt, từ năm 2015, khi Việt Nam đã trở thành một nước nhập khẩu các nguồn năng lượng sơ cấp, việc nhập khẩu than từ Nga đã góp phần cung cấp than ổn định cho các ngành kinh tế quan trọng khác của nước ta như: Xi măng, thép, phân bón...

Cần đây nhất (ngày 10/5/2025), trong khuôn khổ chuyến thăm chính thức Liên bang Nga của Tổng Bí thư Tô Lâm, thừa ủy quyền của Chính phủ hai nước, Thứ trưởng Bộ Công Thương Nguyễn Hoàng Long và Bộ trưởng Bộ Năng lượng Liên bang Nga Sergei Tsivilev đã ký kết 3 văn kiện hợp tác quan trọng trong lĩnh vực dầu khí, bao gồm:

1. Nghị định thư sửa đổi Hiệp định về việc tiếp tục hợp tác trong lĩnh vực thăm dò địa chất và khai thác dầu khí tại thềm lục địa Việt Nam trong khuôn khổ Liên doanh Việt - Nga “Vietsovpetro” (ký ngày 27/12/ 2010).

2. Nghị định thư sửa đổi Hiệp định về tiếp tục hợp tác trong lĩnh vực thăm dò địa chất và khai thác dầu khí trên lãnh thổ Liên bang Nga trong khuôn khổ Công ty trách nhiệm hữu hạn “Công ty Liên doanh “Rusvietpetro” (ký ngày 20/4/2016).

3. Hiệp định về mở rộng vùng hoạt động trong lĩnh vực thăm dò địa chất, khai thác dầu khí tại thềm lục địa Việt Nam, cũng như trên lãnh thổ Liên bang Nga.

Ba văn bản trên là khung khổ hợp tác dầu khí Việt - Nga đến 2050, là nền tảng quan trọng giúp nâng cao hiệu quả hoạt động của Vietsovpetro và Rusvietpetro - hai biểu tượng hợp tác điển hình giữa Việt Nam, Liên bang Nga trong lĩnh vực dầu khí, góp phần bảo đảm an ninh năng lượng, phát triển bền vững của cả hai quốc gia.

Trong khi đó, Hiệp định Liên Chính phủ về mở rộng hợp tác trong lĩnh vực thăm dò địa chất, khai thác dầu khí tại thềm lục địa Việt Nam và trên lãnh thổ Liên bang Nga là minh chứng cụ thể cho cam kết hợp tác phát triển sâu rộng, lâu dài của Chính phủ hai nước trong lĩnh vực dầu khí.

Nội dung các văn kiện được các bên cho rằng: Sẽ mở ra kỷ nguyên mới trong hợp tác năng lượng song phương, góp phần củng cố và thúc đẩy quan hệ Đối tác chiến lược toàn diện Việt Nam - Liên bang Nga.

Phó Thủ tướng Chính phủ, Bộ trưởng Ngoại giao Việt Nam - Bùi Thanh Sơn và Phó Thủ tướng Liên bang Nga - Dmitry Nikolayevich Chernyshenko trao đổi các văn kiện hợp tác trong lĩnh vực dầu khí trước sự chứng kiến của Tổng Bí thư Tô Lâm và Tổng thống Nga Vladimir V. Putin.

II. Cơ hội:

Trong thời gian tới, nhu cầu nhập khẩu các nguồn năng lượng sơ cấp của Việt Nam đang tăng lên rất nhanh, việc mở rộng, tăng cường hợp tác với Nga sẽ đóng vai trò quan trọng và có tiềm năng rất lớn. Cơ hội nhập khẩu các nguồn năng lượng sơ cấp từ phía Đông của Nga đối với các nước khu vực châu Á - Thái Bình Dương (trong đó có Việt Nam) sẽ ngày càng tăng rất đáng kể, cụ thể như sau:

Thứ nhất: Nga sẽ luôn là quốc gia xuất khẩu các nguồn năng lượng sơ cấp do “cung” luôn lớn hơn “cầu”. Cụ thể:

1. Khả năng xuất khẩu khí đốt của Nga lên tới 40% sản lượng khai thác, chiếm vị trí thứ nhất (hoặc thứ hai) trong xuất khẩu khí đốt trên thế giới.

2. Tỷ trọng xuất khẩu của than đá trong tổng sản lượng than cũng tăng từ 14% (2018) lên tới 25% (2035). Đặc biệt:

3. Khả năng xuất khẩu khí thiên nhiên hóa lỏng (LNG) của Nga đang và sẽ tăng lên rất nhanh. Sản lượng LNG của Nga sẽ tăng đột biến 7,4 lần, từ 19 triệu tấn/năm (2018) lên tới 140 triệu tấn/năm (2035).

4. Mức độ đầu tư của nhà nước cho lĩnh vực năng lượng tăng 200% trong giai đoạn 2018-2035.

Thứ hai: Chiến lược năng lượng của Nga giai đoạn đến 2035 (như kỳ 1 đã giới thiệu), có sự chuyển dịch lớn theo hướng có lợi cho việc xuất khẩu các nguồn năng lượng sơ cấp từ Nga sang các nước vùng châu Á - Thái bình Dương, trong đó có Việt Nam.

Cụ thể là các cơ sở khai thác than, dầu mỏ và khí đốt của Nga sẽ dịch chuyển cơ bản từ phía Tây Sibiria về phía Đông Sibiria và vùng Viễn Đông - nơi có cảng biển Vladivostoc đi các tuyến phía Nam của Nga. Cùng với đó, sản lượng dầu mỏ và condensate của Nga vùng phía Tây Sibiria sẽ giảm 5%, trong khi vùng phía Đông Sibiria tăng 15% so với năm 2018.

Đặc biệt là trọng tâm về địa lý xuất khẩu năng lượng của Nga đang chuyển dần từ khu vực Đông Âu sang khu vực châu Á - Thái bình Dương. Theo đó:

1. Tỷ trọng xuất khẩu các nguồn năng lượng sơ cấp của Nga sang khu vực châu Á - Thái bình Dương sẽ tăng từ 27% (2018) lên tới 50% (2035).

2. Tỷ trọng than đá được xuất khẩu từ vùng Đông Sibiria sẽ tăng từ 17% (2018) lên 25% (2035).

3. Năng lực sản xuất các nguồn năng lượng sơ cấp ở vùng Đông Sibiria và Viễn Đông được ưu tiên đầu tư phát triển. Cụ thể:

- Công suất của các cơ sở khai thác khí đốt ở vùng Đông Sibiria và vùng Viễn Đông sẽ tăng 4,2 lần so với hiện nay.

- Công suất các đường ống dẫn khí đốt xuất khẩu sang khu vực châu Á - Thái Bình Dương tăng từ 0 tỷ m3/năm (2018) lên đạt 80 tỷ m3/năm (2035).

- Công suất của các cơ sở khai thác dầu mỏ ở vùng Đông Sibiria và Viễn Đông tăng 1,15 lần so với hiện nay.

- Tỷ trọng than xuất khẩu trong tổng sản lượng than tăng từ 14% (2018) lên 25% (2035). Trong khi đó:

- Tỷ trọng sản lượng than của vùng Viễn Đông trong tổng sản lượng than tăng từ 17% (2018) lên 21% (2035); và của vùng phía Đông Siberia tăng từ 18% (2018) lên 27% (2035).

4. Cơ cấu của sản phẩm năng lượng sơ cấp thay đổi theo hướng nâng cao giá trị và giá trị sử dụng. Cụ thể:

- Mức thu hoạch các sản phẩm dầu nhẹ trong chế biến sẽ tăng từ 62% lên 70% trong giai đoạn 2018-2035.

- Tỷ lệ chế biến sâu dầu mỏ (thứ cấp so với sơ cấp) tăng hơn 20%.

- Tỷ lệ dầu thô được sử dụng cho chế biến sâu (hóa dầu) tăng 23% lên 35%.

- Hệ số sử dụng hữu ích khí đồng hành tăng từ 85% lên 95%.

5. Chi phí vận chuyển các nguồn năng lượng trong nội địa của Nga sẽ giảm đáng kể, làm tăng sức cạnh tranh về giá xuất khẩu. Cụ thể:

- Mức độ tỷ lệ khí tự dùng trong hệ thống dẫn khí của Nga sẽ giảm tới 17% trong giai đoạn 2018-2035.

- Tiêu hao điện năng trong vận chuyển dầu và các sản phẩm của dầu sẽ giảm 3,3% trong giai đoạn 2018-2035.

Thứ ba: Trong Chiến lược năng lượng của Nga, các tiềm năng khoa học công nghệ trong lĩnh vực điện hạt nhân tiếp tục được phát triển theo chiều sâu, nâng cao mức độ an toàn. Theo đó:

1. Tỷ trọng của các lò phản ứng hạt nhân thế hệ 3+ và các tổ máy được hiện đại hóa kéo dài tuổi thọ trong tổng công suất phát của điện hạt nhân tăng từ 13% (2018) lên 40% (2035).

2. Công suất lắp đặt lò phản ứng neutron nhanh có chu trình nhiên liệu hạt nhân khép kín tăng từ 1,48 GW (năm 2018) lên 1,78 GW (năm 2035).

III. Điểm yếu:

Điểm yếu (hay “nút cổ chai”) lớn nhất của Việt Nam trong việc nhập khẩu năng lượng từ Nga nói riêng, và trong đa dạng hóa các nguồn nhập khẩu năng lượng nói chung là hạ tầng cơ sở và dịch vụ logistic:

Thứ nhất: Các cảng biển nước sâu của Việt Nam rất hạn chế về năng lực thông qua, nhưng chủ yếu lại được quy hoạch cho việc xuất khẩu hàng rời và là cảng container, hoàn toàn không phù hợp cho việc nhập khẩu các nguồn năng lượng sơ cấp - nhập khẩu hàng rời (than) và nhập khẩu khí hóa lỏng (LNG). Cụ thể là:

1. Cụm cảng biển nước sâu Hòn Nét (vịnh Bái Tử Long) chỉ thuận tiện cho việc xuất khẩu hàng rời (chủ yếu là than và clinker) bằng tàu tải trọng dưới 80.000 DWT, không thể nhập khẩu LNG.

2. Cụm cảng biển nước sâu Sơn Dương (Hà Tĩnh) được đánh giá là thuận lợi nhất cho việc nhập khẩu năng lượng, nhưng đang bị sử dụng lãng phí (dự án Formosa Hatinh Steel chiếm dụng quá nhiều diện tích mặt nước và trên bờ).

3. Cụm cảng Cái Mép - Thị Vải (Vũng Tàu) đóng vai trò rất quan trọng trong việc cấp than (nội địa và nhập khẩu) cho các dự án nhiệt điện phía Nam và nhập khẩu LNG, nhưng được quy hoạch chủ yếu (70-80%) là cảng container (xuất và nhập).

Thứ hai: Hệ thống dịch vụ sau cảng cũng được quy hoạch không phù hợp cho việc nhập khẩu than và LNG (không có kho chứa và không có khu vực chế biến phù hợp).

Thứ ba: Về cơ bản, Việt Nam không có năng lực nhập khẩu FOB, vì đội tàu viễn dương tải trọng lớn (trên 50.000 DTW) mà Việt Nam hầu như không có.

IV. Thách thức:

Thách thức lớn nhất của Việt Nam trong việc đa dạng hóa các nguồn năng lượng nói chung, và nhập khẩu than, khí hóa lỏng từ Nga nói riêng gồm:

1. Về cơ bản, cho đến nay Việt Nam chưa có một thị trường năng lượng được vận hành theo quy luật thị trường và có hiệu quả. Trong khi đó, thị trường năng lượng của Nga (cũng như của thế giới) đã, đang chuyển đổi rất nhanh sang mô hình thị trường cạnh tranh và số hóa.

2. Thị trường mua - bán của than, dầu mỏ, khí đốt trên thế giới (cũng như của Nga) đã được hình thành từ rất lâu, và đang được vận hành với những thay đổi, hoàn thiện có tốc độ cao (kể cả trên thị trường dài hạn, thị trường giao ngay), đặc biệt là thị trường giao dịch (mua đi bán lại) của các hợp đồng “tay đôi”, “tay ba”. Trong khi đó, các doanh nghiệp Việt Nam lại chưa có kinh nghiệm giao dịch trên thị trường.

3. Thị trường đầu tư về năng lượng trên thế giới đã định hình, và hầu như không có đất “dụng võ” cho các nhà đầu tư Việt Nam - vừa “đến muộn” vừa “tay không”.

Thực tế cho thấy, việc đầu tư vào các dự án khai thác, chế biến các nguồn năng lượng sơ cấp của Nga như khai thác than (ở vùng Đông Sibiria), dầu mỏ và khí đốt (ở vùng Viễn Đông) đã không được phía Việt Nam quan tâm kịp thời. Đặc biệt là các dự án LNG Sakhalin 2, Sakhalin 3 ở vùng Viễn Đông của Nga có quy mô rất lớn, có triển vọng, có khả năng cạnh tranh rất cao và đã được các đối tác Anh, Nhật Bản, Hàn Quốc, Trung Quốc “nhanh chân” hưởng ứng, hợp tác, không còn “phần” cho các đối tác Việt Nam.

V. Kết luận và khuyến nghị:

1. Nga đang có một Chiến lược năng lượng nâng cao hiệu suất khai thác, chế biến và sử dụng các nguồn năng lượng trong nước, kết hợp với việc tăng cường xuất khẩu trên cơ sở chuyển dịch mạnh mẽ từ hướng châu Âu sang hướng châu Á - Thái Bình Dương. Đặc biệt, từ khi tiến hành Chiến dịch quân sự đặc biệt, các nước châu Âu giảm mạnh nhập khẩu năng lượng từ Nga, thì Trung Quốc, Ấn Độ đã nổi lên thành thị trường tiêu thụ dầu mỏ, khí đốt chính của Nga - cho thấy tầm nhìn chuyển dịch Âu sang Á đang thành hiện thực.

2. Để nhập khẩu một cách có hiệu quả các nguồn năng lượng sơ cấp từ Nga, phía Việt Nam cần phát huy thế mạnh, hạn chế các điểm yếu, tận dụng tốt các cơ hội, và xử lý thông minh các thách thức nêu trên trong khuôn khổ của Ủy ban Hợp tác Liên Chính phủ Việt Nam - Liên bang Nga./.

TS. NGUYỄN THÀNH SƠN