Trí tuệ nhân tạo trong ngành điện - Đòn bẩy đổi mới, tăng tốc chuyển đổi năng lượng Việt Nam

Báo cáo nhận diện rủi ro, thách thức và gợi ý chính sách phát triển các phân ngành điện Việt Nam Để giúp các đại biểu Quốc hội tham dự Kỳ họp thứ 10 - Quốc hội khóa XV cập nhật một số thông tin tham khảo trong quá trình thảo luận, góp ý xây dựng dự án Luật, Nghị quyết của Quốc hội liên quan đến lĩnh vực điện lực, Hội đồng Khoa học Tạp chí Năng lượng Việt Nam vừa hoàn thiện Báo cáo về “Nhận diện rủi ro, thách thức và gợi ý giải pháp chính sách phát triển ngành điện của Việt Nam” - tháng 10/2025. Dưới đây là nội dung chính của Báo cáo.

Định hình lộ trình tích hợp các giải pháp AI và kỹ thuật số:

Báo cáo không chỉ cung cấp phân tích chuyên sâu về hiện trạng và tiềm năng ứng dụng AI trong ngành điện, mà còn đưa ra nhiều phát hiện và khuyến nghị có giá trị để tham khảo phục vụ công tác nghiên cứu nhằm hỗ trợ xây dựng chính sách cho các cấp quản lý nhà nước, cũng như phát triển ứng dụng công nghệ mới về ứng dụng AI và giải pháp số trong ngành điện Việt Nam. Đây là bước khởi đầu quan trọng hướng tới xây dựng khuôn khổ thử nghiệm, tiêu chuẩn hóa và nhân rộng các ứng dụng AI trong tương lai gần.

Báo cáo (giai đoạn 1) không chỉ cung cấp bức tranh toàn diện về tiềm năng ứng dụng AI trong hệ thống điện Việt Nam, mà còn xác định các ứng dụng ưu tiên cần triển khai trong ngắn hạn và trung hạn. Từ đó, Báo cáo đề xuất các phát hiện chiến lược, khả năng định hình lộ trình để tích hợp sâu rộng hơn các giải pháp AI và kỹ thuật số, để hỗ trợ quá trình chuyển đổi sâu rộng hơn trong tương lai.

Những phát hiện chính - AI mở ra cơ hội đột phá cho ngành điện Việt Nam:

Trước hết, Báo cáo khẳng định: AI được đánh giá là công cụ mang lại lợi ích vượt trội cho toàn bộ chuỗi giá trị ngành điện - từ dự báo phụ tải, tối ưu điều độ hệ thống, vận hành thiết bị, đến quản lý nhu cầu và nâng cao trải nghiệm khách hàng (người dùng cuối). Các kinh nghiệm quốc tế như Đức, Singapore, Mỹ đã chứng minh hiệu quả rõ rệt về kinh tế, độ tin cậy và tính linh hoạt của hệ thống điện khi áp dụng AI.

Trong hoạt động của ngành điện Việt Nam, nỗ lực chuyển đổi số do Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) dẫn dắt trong thời gian qua đã đạt nhiều kết quả nổi bật và trở thành nền tảng quan trọng để có thể triển khai AI trên quy mô lớn. Một số đơn vị như Công ty Vận hành Hệ thống điện và Thị trường điện Quốc gia (NSMO), Tổng công ty Truyền tải điện Quốc gia (EVNNPT), Tổng công ty Điện lực Thành phố Hà Nội (EVN HaNoi), Tổng công ty Điện lực miền Trung (EVNCPC) đã bắt đầu thử nghiệm AI trong dự báo, giám sát thiết bị, quản lý tài sản và xử lý dữ liệu. Tuy nhiên, các ứng dụng này vẫn đang ở giai đoạn thí điểm và phân tán, đòi hỏi sự chuẩn hóa, định hướng chung trong toàn ngành.

Thách thức từ “nhiên liệu” của AI:

Báo cáo chỉ rõ thách thức lớn nhất hiện nay là dữ liệu - được ví như “nhiên liệu” của AI. Nhiều đơn vị phân phối điện (ví dụ như Tổng công ty Điện lực miền Bắc - EVNNPC) ghi nhận tình trạng dữ liệu thiếu đồng bộ, chất lượng chưa ổn định, gây cản trở cho việc phát triển thuật toán hiệu quả. Do đó, giải pháp được đề xuất trong Báo cáo là cần khẩn trương chuẩn hóa mô hình dữ liệu ngành điện và áp dụng các giao thức mở (API) để bảo đảm khả năng tích hợp đa hệ thống một cách liền mạch, thông suốt.

Cùng với đó, vấn đề bảo mật và an ninh mạng được nhấn mạnh như điều kiện bắt buộc. Báo cáo kiến nghị cần thiết lập một khung tiêu chuẩn an ninh mạng chuyên biệt cho hệ thống điện, áp dụng ngay từ giai đoạn thiết kế và vận hành, nhằm bảo vệ các thiết bị thông minh kết nối lưới.

Một vấn đề đáng chú ý khác trong Báo cáo là vai trò then chốt của việc đổi mới khu vực tư nhân - từ các công ty điện lực, vận hành lưới điện truyền thống, đến các doanh nghiệp khởi nghiệp và tập đoàn công nghệ lớn - trong việc biến AI và số hóa thành các giải pháp thực tiễn cho ngành điện. Nhiều ứng dụng AI tiên phong đã được hình thành từ các sáng kiến do doanh nghiệp đề xuất, dưới sự hỗ trợ từ các chương trình hợp tác với khu vực công.

Cuối cùng, Báo cáo nhấn mạnh vai trò của phối hợp hệ thống, cả về kỹ thuật (dữ liệu, phần mềm) và thể chế (giữa các đơn vị trong ngành, giữa các bộ ngành liên quan). Việc xây dựng lộ trình thử nghiệm theo cơ chế “sandbox”, đầu tư linh hoạt theo từng giai đoạn và huy động hiệu quả các nguồn tài chính quốc tế như Quan hệ đối tác chuyển đổi năng lượng công bằng (JETP) là những bước đi cần thiết để đảm bảo AI được triển khai an toàn, hiệu quả và bền vững.

Khuyến nghị chiến lược - Tăng tốc ứng dụng AI trên nền móng vững chắc:

Trên cơ sở các phát hiện và thảo luận tại hội thảo, Báo cáo đề xuất một bộ khuyến nghị chiến lược ở cả cấp độ quản lý nhà nước, cũng như doanh nghiệp với mục tiêu tạo nền tảng an toàn, hiệu quả và linh hoạt để triển khai AI trong ngành điện Việt Nam.

Ở cấp độ quản lý nhà nước, Báo cáo nhấn mạnh việc sớm ban hành bộ tiêu chuẩn dữ liệu, các giao thức API và khung an ninh mạng chuyên biệt cho hệ thống điện. Các tiêu chuẩn này cần tham chiếu các chuẩn quốc tế như IEC 61850, IEC 62443, OpenADR, nhưng phải được điều chỉnh phù hợp với bối cảnh đặc thù của Việt Nam.

Cơ chế “sandbox” được kiến nghị là công cụ hữu hiệu để thử nghiệm các công nghệ mới như AI, nhà máy điện ảo (VPP) và điều chỉnh phụ tải điện (DR) trong phạm vi giới hạn; đồng thời giúp nhà quản lý có cơ sở nghiên cứu để xây dựng chính sách trước khi nhân rộng. Bên cạnh đó, cần đồng bộ các chính sách giá điện, thuế, tín dụng để khuyến khích đầu tư vào số hóa và huy động hiệu quả nguồn vốn quốc tế, đặc biệt thông qua các chương trình như JETP.

Với doanh nghiệp, chuyển đổi số toàn diện, đặc biệt là xây dựng hạ tầng dữ liệu và hệ thống SCADA/AMI được xem là điều kiện tiên quyết để ứng dụng AI hiệu quả. Báo cáo khuyến nghị EVN và các đơn vị thành viên cần thực thi chiến lược quản trị dữ liệu mạnh mẽ, đảm bảo chất lượng, khả năng tương tác, chia sẻ dữ liệu an toàn giữa các khối phát điện, truyền tải và phân phối. Các hệ thống cần được thiết kế theo chuẩn mở, có khả năng mở rộng và tuân thủ nguyên tắc “an toàn ngay từ khâu thiết kế”.

Bên cạnh đó, các công ty điện lực nên chủ động phát triển năng lực AI nội bộ thông qua việc hợp tác với các viện nghiên cứu và startup trong nước để từng bước làm chủ công nghệ. Việc thí điểm các giải pháp AI như nhà máy điện ảo, điều khiển phụ tải nên được triển khai trong khung sandbox và có lộ trình rõ ràng để đánh giá hiệu quả và mở rộng quy mô.

Tất cả các khuyến nghị đều hướng đến mục tiêu chung: Thúc đẩy AI trở thành công cụ đột phá, nhưng vẫn an toàn, thích ứng trong hệ sinh thái năng lượng đang phát triển của Việt Nam - nơi dữ liệu, công nghệ, năng lực con người cùng phát triển đồng bộ dưới sự dẫn dắt phối hợp từ cả Chính phủ và doanh nghiệp.

Góc nhìn từ ngành điện - Dữ liệu mạnh, an ninh chặt chẽ, khung sandbox rõ ràng:

Tại hội thảo, các đại diện từ ngành điện của Việt Nam đánh giá cao tính kịp thời và giá trị thực tiễn của Báo cáo; đồng thời chia sẻ những ý kiến phản hồi và góp ý quan trọng từ góc độ vận hành.

Đại diện NSMO ghi nhận giá trị của các kinh nghiệm quốc tế (được nêu ở chương 4) và xu hướng mới nổi trong việc phát triển năng lực AI nội bộ. NSMO chia sẻ đã ứng dụng AI trong dự báo phụ tải và nguồn tái tạo; đồng thời đặt ra các câu hỏi chiến lược về việc: “Nên tiếp tục đầu tư vào các giải pháp bên ngoài, hay chủ động xây dựng năng lực AI trong nước để làm chủ công nghệ?”.

Đại diện EVNNPT đưa ra một số đề nghị như: “Cập nhật hiện trạng ứng dụng công nghệ AI và IoT trong ngành điện; khảo sát bổ sung thêm hiện trạng phát triển công nghệ AI của các doanh nghiệp công nghệ số trong nước để điều chỉnh phạm vi, lộ trình ứng dụng phù hợp với tốc độ phát triển của AI và mức độ trưởng thành của dữ liệu ngành điện, trong đó sáng kiến về AI trong an ninh mạng nên đưa lên giai đoạn đầu”.

Đại diện EVN đề xuất: “Xây dựng cơ chế sandbox có kiểm soát để đảm bảo thử nghiệm an toàn các công nghệ AI trên quy mô lớn”.

Hướng đi tiếp theo - Biến tầm nhìn thành hành động cụ thể:

Đại diện Cục Điện lực đánh giá cao nỗ lực của nhóm chuyên gia và sự hợp tác chặt chẽ của GIZ trong quá trình xây dựng báo cáo. Ghi nhận các ý kiến đóng góp thiết thực từ các bên liên quan; đồng thời tái khẳng định cam kết “tiếp tục phối hợp với các đối tác và định hướng các doanh nghiệp trong ngành để hoàn thiện lộ trình, cũng như chuyển hóa thành các chương trình hành động cụ thể cho ngành điện trong thời gian tới”.

Một số nội dung chuyên sâu sẽ được nghiên cứu ở cấp dự án, bao gồm ứng dụng AI trong truyền tải, phân phối, điều độ và khối phụ tải công nghiệp. Những nghiên cứu này sẽ có sự tham gia tích cực của doanh nghiệp điện lực và chuyên gia trong nước. Giai đoạn 2 của Báo cáo có thể bổ sung nội dung, hoặc tiêu chí xác định cụ thể một số dự án thí điểm ưu tiên, tương ứng áp dụng cho lưới điện truyền tải, phân phối, từ đó hỗ trợ để xây dựng bổ sung và hoàn thiện các khung quy định pháp lý.

Có thể nhấn mạnh rằng: Giai đoạn 1 của Báo cáo tạo nền tảng kỹ thuật quan trọng cho việc thiết kế, triển khai các dự án thí điểm về chuyển đổi số, ứng dụng AI trong ngành điện, bảo đảm tính an toàn, hiệu quả và khả năng tích hợp với hệ thống hiện có, qua đó góp phần hiện đại hóa hạ tầng điện lực, thúc đẩy phát triển năng lượng bền vững. Báo cáo cũng là cơ sở tham chiếu cốt lõi cho các sáng kiến trong giai đoạn 2, hướng tới thúc đẩy đổi mới sáng tạo dựa trên AI trong toàn ngành điện./.

CAO HOÀNG VIỆT - CHUYÊN GIA NĂNG LƯỢNG