Dự án điện hạt nhân đầu tiên của Việt Nam và các kiến nghị thúc đẩy tiến độ, hiệu quả đầu tư

Có thể hoàn thành xây dựng dự án Nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận trong 5 năm? Như chúng ta đều biết, Chỉ thị đầu tiên của năm 2025 (số 1/CT-TTg, ngày 3/1) Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính yêu cầu Bộ trưởng Công Thương chỉ đạo triển khai, hoàn thành công tác đầu tư dự án Nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận trong 5 năm. Sau chỉ đạo của Thủ tướng, câu hỏi được dư luận quan tâm là: Trong khoảng thời gian này, chúng ta có thể hoàn thành được không? Để giải đáp phần nào cho nội dung này, bước đầu, Hội đồng Khoa học Tạp chí Năng lượng Việt Nam có một số trao đổi, nhận định, đề xuất dưới đây. Rất mong nhận được sự chia sẻ của bạn đọc.

Tóm tắt:

Việt Nam đặt mục tiêu tăng trưởng kinh tế trên 8% năm 2025 và 2 chữ số từ năm 2026, do đó nhu cầu tăng trưởng điện mỗi năm dự tính khoảng 12-14%, hoặc cao hơn. Chính vì vậy, việc phát triển điện hạt nhân trở nên quan trọng và cần thiết trong bối cảnh năng lượng toàn cầu đang phải đối mặt với các thách thức lớn (như tình trạng thiếu hụt nguồn năng lượng sạch, biến đổi khí hậu, sự gia tăng nhu cầu năng lượng). Tái khởi động các dự án điện hạt nhân sẽ giúp Việt Nam đa dạng nguồn cung, bảo đảm an ninh năng lượng và đạt mục tiêu tăng trưởng kinh tế, phát thải ròng bằng 0 (Net zero) vào năm 2050 theo cam kết tại COP26 - Hội nghị các Bên tham gia Công ước Khung của Liên Hợp Quốc về Biến đổi khí hậu.

Lò AES-2006 (VVER-1200/V491) dự kiến chọn cho Nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận trong giai đoạn trước (2010-2016).

Các điểm mốc quan trọng để tái khởi động các dự án điện hạt nhân:

Chiều ngày 30/11/2024, tại Phiên bế mạc của Kỳ họp thứ 8, Quốc hội đã biểu quyết thông qua Nghị quyết Kỳ họp thứ 8, Quốc hội khóa XV. Một trong những nội dung đáng chú ý tại Nghị quyết là Quốc hội đã đồng ý tiếp tục thực hiện chủ trương đầu tư dự án điện hạt nhân Ninh Thuận nhằm bảo đảm an ninh năng lượng và thực hiện cam kết giảm phát thải khí nhà kính, chống biến đổi khí hậu. Quốc hội giao Chính phủ khẩn trương chỉ đạo bố trí nguồn lực thực hiện theo kết luận của cấp có thẩm quyền; nghiên cứu sửa đổi, bổ sung các luật có liên quan, trong đó có Luật Năng lượng Nguyên tử.

Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính đã ký Quyết định số 72/QĐ-TTg ngày 10/1/2025 thành lập Ban Chỉ đạo xây dựng nhà máy điện hạt nhân. Việc thành lập Ban Chỉ đạo nhằm giúp Thủ tướng nghiên cứu, chỉ đạo và phối hợp giải quyết những công việc quan trọng, liên ngành, liên quan đến công việc xây dựng nhà máy điện hạt nhân, tiếp tục thực hiện chủ trương đầu tư dự án điện hạt nhân Ninh Thuận.

Theo thông báo kết luận số 35/TB-VPCP ngày 7/2/2025 tại Phiên họp thứ hai của Ban Chỉ đạo xây dựng nhà máy điện hạt nhân, Thủ tướng Chính phủ đã giao cho các bộ, ngành và cơ quan liên quan 11 cụm công việc. Trong đó, giao Bộ Công Thương chủ trì, phối hợp với Văn phòng Chính phủ và các bộ, cơ quan liên quan báo cáo cấp thẩm quyền để giao Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) thực hiện đầu tư dự án Nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận 1 và Tập đoàn Công nghiệp Năng lượng Quốc gia Việt Nam (Petrovietnam - PVN) thực hiện đầu tư dự án Nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận 2.

Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn đã ký ban hành Nghị quyết số 189/2025/QH15 về một số cơ chế, chính sách đặc biệt đầu tư xây dựng dự án điện hạt nhân Ninh Thuận được Quốc hội thông qua ngày 19/2/2025. Nghị quyết đã quy định một số cơ chế, chính sách đặc biệt để đầu tư xây dựng dự án điện hạt nhân Ninh Thuận (gồm Nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận 1, Nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận 2) và một số cơ chế, chính sách đặc biệt áp dụng cho tỉnh Ninh Thuận để thực hiện dự án.

Thủ tướng Phạm Minh Chính nhấn mạnh rằng: Phát triển điện hạt nhân, xây dựng nhà máy điện hạt nhân - công trình trọng điểm quốc gia là vấn đề lớn, đại sự quốc gia, là vấn đề khó, nhạy cảm, nên cần có sự tập trung, đầu tư công sức, trí tuệ tương xứng, phải huy động cả hệ thống chính trị vào cuộc.

Mặc dù Quốc hội đã ban hành Nghị quyết về một số cơ chế, chính sách đặc biệt đầu tư xây dựng dự án điện hạt nhân Ninh Thuận làm cơ sở để thúc đẩy tiến độ, nhưng theo một số chuyên gia đầu ngành về năng lượng, năng lượng hạt nhân: Để dự án đưa vào vận hành đảm bảo hiệu quả, tiến độ trong thời gian sớm nhất có thể, thì các nhà quản lý cần lưu ý trong việc báo cáo Chính phủ xem xét, quyết định các nội dung đã được chỉ đạo tại Thông báo kết luận 35/TB-VPCP như sau:

1. Về kiện toàn Ban Chỉ đạo:

Theo Thông báo kết luận: Thủ tướng Chính phủ giao Bộ Công Thương - cơ quan thường trực Ban Chỉ đạo khẩn trương rà soát, kiện toàn ngay Ban Chỉ đạo theo hướng: Bổ sung thành viên Ban Chỉ đạo và thành lập tổ giúp việc Ban Chỉ đạo. Trong quá trình kiện toàn trước khi trình Chính phủ xem xét cần lưu ý:

Thứ nhất: Về thành phần Ban Chỉ đạo: Trong Quyết định, nên chỉ để chức danh lãnh đạo các bộ, ngành liên quan, không nên ghi đích danh tên từng thành viên. Cụ thể tên từng thành viên Ban Chỉ đạo sẽ do thủ trưởng các bộ, ngành cử lãnh đạo phụ trách mảng năng lượng trực tiếp tham gia. Như vậy sẽ đảm bảo sự hoạt động thông suốt, không bị gián đoạn trong hoạt động, tránh thường xuyên trình Thủ tướng Chính phủ quyết định thay đổi thành viên Ban Chỉ đạo do điều động, luân chuyển thay đổi vị trí công tác…

Thứ hai: Xem xét, giới thiệu bổ sung 1 Phó Trưởng ban “Chuyên trách” thực hiện chỉ đạo xây dựng nhà máy điện hạt nhân (bổ sung quyền hạn trong việc quyết định các vấn đề phát sinh khi thực hiện đầu tư xây dựng dự án) cho đến khi nhà máy đi vào vận hành. (Phó Trưởng ban “Chuyên trách” được ví như “Nhạc trưởng”, đã có tiền lệ trước đây - khi Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Tấn Dũng ủy quyền cho Phái viên Thái Phụng Nê làm Phó Trưởng Ban chỉ đạo trong chỉ đạo xây dựng các nhà máy thủy điện Sơn La và Lai Châu).

Thứ ba: Về việc thành lập Tổ giúp việc (Văn phòng) Ban Chỉ đạo bao gồm một số cán bộ chuyên trách và kiêm nhiệm, lãnh đạo Tổ giúp việc có thể ký hợp đồng với các chuyên gia về lĩnh vực điện hạt nhân để thực hiện nhiệm vụ được giao trong từng thời kỳ. Mặt khác, nghiên cứu đề nghị Trưởng Ban Chỉ đạo quyết định chế độ hỗ trợ tiền lương tăng thêm đối với các cán bộ trong Tổ giúp việc (đã có tiền lệ trước khi dừng thực hiện chủ trương đầu tư dự án điện hạt nhân Ninh Thuận vào năm 2016).

2. Về vấn đề công nghệ các tổ máy điện hạt nhân:

Trên thế giới, theo số liệu tháng 2/2025: Có 417 tổ máy điện hạt nhân đang vận hành, với tổng công suất 377.046 MWe (không tính đến những tổ máy đang trong thời kỳ bảo dưỡng). Các loại công nghệ đang được sử dụng chủ yếu trong các nhà máy điện hạt nhân trên thế giới là PWR, với 308 tổ máy/295.903 MWe, chiếm 73,86% về số lượng và 78,48% về công suất lắp đặt; PHWR với 45 tổ máy/23.764 MWe, chiếm 10,79% về số lượng và 6,3% về công suất lắp đặt; BWR với 43 tổ máy/44.656 MWe, chiếm 10,31% về số lượng và 11,84% về công suất lắp đặt.

Từ những năm 2018 trở lại đây, các tổ máy điện hạt nhân tiên tiến thuộc công nghệ thế hệ 3+ (VVER-1200/AES-2006 của Nga; AP1000 của Mỹ; APR-1400 của Hàn Quốc, EPR-1750 của Pháp, ACR700 của Ấn Độ…) được đưa vào vận hành tại Nga, Trung Quốc, Belarus, Mỹ, UAE, Phần Lan, Pháp và Ấn Độ. Đồng thời, thế hệ lò 3+ cũng được tiếp tục khởi công xây dựng ở các nước: Thổ Nhĩ Kỳ, Anh, Nga, Bangladesh.

Thế hệ 3+ đã đáp ứng yêu cầu cao nhất về an toàn hậu Fukushima, kết hợp một cách hợp lý các hệ thống an toàn theo nguyên lý chủ động và thụ động đảm bảo an toàn cao trong quá trình vận hành nhà máy, giảm thiểu tối đa hậu quả trường hợp xảy ra sự cố trong và ngoài thiết kế (như máy bay rơi, mất điện toàn bộ nhà máy...). Trong trường hợp xảy ra sự cố cực đoan làm nóng chảy nhiên vật liệu vùng hoạt lò phản ứng, chất phóng xạ thoát ra được giữ trong không gian nhà lò một cách an toàn, không phát tán ra môi trường.

Ví dụ công nghệ VVER-1200/AES-2006 được trang bị hệ thống bẫy vùng hoạt (Core-catcher) có khả năng lưu giữ và làm mát nhiên vật liệu nóng chảy, trong khi công nghệ AP1000 trang bị hệ thống làm mát đáy thùng lò phản ứng giúp giam giữ và làm mát nhiên vật liệu nóng chảy một cách hiệu quả ngay bên trong lò phản ứng.

Theo thống kê tại bảng 1: Trong giai đoạn từ năm 2020-2024 có 28 tổ máy điện hạt nhân/30.207 MWe được đi vào vận hành phát điện thương mại.

Theo thống kê tại bảng 2: Trong giai đoạn từ năm 2021-2024 có 33 tổ máy điện hạt nhân/35.235 MWe được khởi công xây dựng.

Ở Việt Nam, trước thời điểm dừng đầu tư dự án (tháng 11/2016), EVN cũng đã hoàn thành và trình Thủ tướng Chính phủ hồ sơ phê duyệt địa điểm và Báo cáo nghiên cứu khả thi của dự án Nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận 1. Còn Báo cáo nghiên cứu khả thi của dự án Nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận 2 đã được tư vấn quốc tế bổ sung, hoàn thiện và nộp cho EVN để thẩm tra.

Qua các thông tin trên có thể thấy rằng: Hồ sơ phê duyệt địa điểm và Báo cáo nghiên cứu khả thi của các dự án Nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận được khảo sát, lập và trình duyệt giai đoạn năm 2016 vẫn hoàn toàn phù hợp với xu hướng phát triển điện hạt nhân của thế giới, phù hợp với Tiêu chí đặt ra của Quốc hội là: “Hiện đại, an toàn và đã kiểm chứng”.

Về đối tác thực hiện các dự án điện hạt nhân Ninh Thuận, chúng ta vẫn nên ưu tiên chọn và làm việc với 2 đối tác Nga, Nhật Bản là thuận lợi nhất về mặt thủ tục, ít phải chuẩn bị lại hồ sơ để tiết kiệm thời gian, cũng như kinh phí xây dựng dự án.

Bảng 1: Thống kê các tổ máy điện hạt nhân trên thế giới đã đưa vào vận hành trong giai đoạn 2020-2024:

Nguồn: Pris.iaea.org/PRIS.

Bảng 2: Các tổ máy được khởi công xây dựng trong giai đoạn 2021-2024:

Nguồn: Pris.iaea.org/PRIS.

Hiện nay, có ý kiến cho rằng: Việt Nam nên phát triển các lò phản ứng hạt nhân modun nhỏ (SMR) với lập luận là có tiêu chuẩn an toàn hơn, kinh tế hơn, ít chất thải hạt nhân hơn và chống phổ biến vũ khí hạt nhân. Công nghệ lò điện hạt nhân quy mô nhỏ này có thể sử dụng cùng loại nhiên liệu và có những cải tiến về độ an toàn, đặc biệt các tính năng an toàn thụ động gần như trở thành yếu tố bắt buộc với các lò quy mô nhỏ. Tuy nhiên, lò hạt nhân quy mô nhỏ hiện vẫn đang hoàn thiện về thiết kế, chưa được kiểm chứng về tính an toàn, nên có thể còn tiềm ẩn nhiều rủi ro, khác xa với lò công suất lớn đang được triển khai rộng rãi trên thế giới trong hàng chục năm qua.

Mặc dù lò SMR được đánh giá có thể có nhiều ưu điểm, nhưng việc triển khai công nghệ này chỉ phù hợp với các nước đã có trình độ hiểu biết, có kinh nghiệm vận hành các lò hạt nhân công suất lớn. Đối với Việt Nam, trong bối cảnh hiện nay chưa phù hợp và không khả thi theo tiêu chí Quốc hội đề ra là phải được kiểm chứng.

3. Về tiến độ thực hiện đầu tư xây dựng:

Quốc hội đã ban hành Nghị quyết quy định một số cơ chế, chính sách đặc biệt để đầu tư xây dựng dự án điện hạt nhân Ninh Thuận (gồm Nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận 1, Nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận 2) và các dự án thành phần và một số cơ chế, chính sách đặc biệt áp dụng cho tỉnh Ninh Thuận để thực hiện dự án. Tuy nhiên, cơ chế, chính sách nêu trên mới chỉ thỏa mãn, đáp ứng được tiến độ chuẩn bị đầu tư, đầu tư xây dựng đến giai đoạn ký Hợp đồng đối với gói thầu chìa khóa trao tay xây dựng nhà máy chính (khoảng thời gian này phía Việt Nam có thể chủ động để rút ngắn được). Nhưng khoảng thời gian từ khi ký Hợp đồng xây dựng nhà máy chính đến khi phát điện thương mại hoàn toàn phụ thuộc vào việc đàm phán với nhà thầu quốc tế, tuân thủ theo các quy định bắt buộc của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) trong việc đảm bảo cơ sở hạ tầng và chuyển bước thi công, cũng như quy định pháp quy hạt nhân hiện hành của nước xuất khẩu công nghệ.

Theo thống kê tại bảng 1: Giai đoạn này, nếu chuẩn bị tốt thì đối với quốc gia lần đầu xây dựng nhà máy điện hạt nhân vẫn có thể kéo dài từ 6 năm đến 8 năm. Do vậy, thời gian để hoàn thành dự án đầu tư xây dựng các nhà máy điện hạt nhân sẽ phụ thuộc vào 2 mốc: Thời gian chuẩn bị đến khi hoàn thành ký Hợp đồng đối với gói thầu chìa khóa trao tay xây dựng nhà máy chính, cộng với khoảng 6 năm đến 8 năm thi công xây lắp theo thông lệ và kinh nghiệm quốc tế.

Cũng tại bảng 1 đã thống kê cho thấy: Chỉ có Trung Quốc - đất nước đã làm chủ công nghệ điện hạt nhân, có tiềm lực khoa học công nghệ cao mới có thể thực hiện dự án trong vòng 5 đến 6 năm (tính từ khi khởi công xây dựng dự án).

Trong quá trình đàm phán, cơ quan chuyên môn cần có báo cáo cụ thể về các mốc thời gian chính để có các chỉ đạo phù hợp, đảm bảo hiệu quả dự án.

4. Về đào tạo nguồn nhân lực phục vụ dự án:

Có cơ chế, chính sách thu hút cán bộ kỹ thuật, sinh viên được đào tạo các chuyên ngành điện hạt nhân đã trở về nước đang làm việc cho các cơ quan, tổ chức trong và ngoài EVN (trái ngành nghề) quay lại phục vụ dự án, đặc biệt chú trọng sinh viên tốt nghiệp loại giỏi trở lên được đào tạo nâng cao. Đây là nguồn nhân lực có giá trị cho các tổ chức nghiên cứu triển khai khoa học công nghệ, cho các cơ quan quản lý nhà nước về an toàn bức xạ và an toàn hạt nhân. Từ đó có thể chuẩn bị cho các chương trình dài hạn và chủ động ứng phó trước mắt với các vấn đề hạt nhân khu vực và quốc tế.

Mặt khác, cần nghiên cứu, xây dựng lại kế hoạch đào tạo dài hạn nhân lực cho chương trình phát triển điện hạt nhân. Kế hoạch này bao gồm đào tạo đại học (trong nước kết hợp với gửi ra nước ngoài đào tạo) và đào tạo sau đại học. Đào tạo sau đại học bao gồm các khóa đào tạo ngắn hạn (một vài tuần), nâng cao (một vài tháng), đào tạo chuyên sâu (một số năm). Còn với đào tạo qua công việc đang triển khai tại Việt Nam (ví dụ như tham gia dự án Trung tâm Nghiên cứu Khoa học Công nghệ hạt nhân - CNST, và gửi sang đào tạo, làm việc tại nước ngoài) với mục đích có được đội ngũ chuyên gia đầu đàn về công nghệ và an toàn điện hạt nhân. Có như vậy, việc phát triển điện hạt nhân mới an toàn, hiệu quả và bền vững, đóng góp mạnh mẽ cho phát triển kinh tế, xã hội.

5. Về công tác thông tin tuyên truyền:

Thứ nhất: Cần tiếp tục tuyên truyền về điện hạt nhân, với nguồn thông tin chính xác, trung thực, khách quan, nhằm tạo sự hiểu biết, đồng thuận cao của công chúng về sự cần thiết, cũng như lợi ích của việc phát triển điện hạt nhân ở Việt Nam. Trước mắt là cho 2 dự án điện hạt nhân tại Ninh Thuận với công nghệ điện hạt nhân tiên tiến, quy mô lớn (đã được kiểm chứng là an toàn, hiệu quả) theo tiêu chí của Quốc hội Việt Nam.

Thứ hai: Là một chuyên ngành kinh tế, kỹ thuật quan trọng trong phát triển nền kinh tế, xã hội, an ninh năng lượng quốc gia, liên quan đến nhiều cấp, nhiều ngành, nhiều tầng lớp công chúng và hợp tác quốc tế đa dạng. Do đó, Bộ Công Thương, Bộ Khoa học và Công nghệ, cũng như Tập đoàn Công nghiệp Năng lượng Quốc gia Việt Nam, Tập đoàn Điện lực Việt Nam cần lựa chọn cơ quan báo chí phù hợp, để thống nhất định hướng nội dung thông tin. Mặt khác:

Thứ ba: Trước áp lực thời gian, tiến độ hoàn thành dự án theo yêu cầu của Thủ tướng Chính phủ, các bộ liên quan, cũng như chủ đầu tư, nhà thầu nên hợp tác với một số cơ quan báo chí (có khả năng phân tích chuyên sâu về kinh tế, năng lượng) để chủ động thực hiện các phản biện, kiến nghị về cơ chế, chính sách (tại các thời điểm cần thiết) và sẵn sàng đính chính những thông tin sai lệch trên công luận như đã từng xảy ra (có thể tham khảo một ví dụ cụ thể tại đây) gây ảnh hưởng đến quá trình chuẩn bị đầu tư, thực hiện đầu tư dự án điện hạt nhân Ninh Thuận 1, Ninh Thuận 2.

Thứ tư: Trong công tác truyền thông về điện hạt nhân, các thông tin cần được chọn lọc, tránh đưa các thông tin không cần thiết, hoặc số liệu thiếu chính xác, không có kiểm chứng và không đúng thời điểm v.v...

Vẫn biết rằng, phía trước là thách thức, nhưng với sự quan tâm của Đảng, Nhà nước, Quốc hội, sự chỉ đạo trực tiếp của Thủ tướng Chính phủ, cùng với quyết tâm của các bộ, ngành, tỉnh Ninh Thuận, chủ đầu tư, nhà thầu và sự đồng thuận của người dân... chúng ta sẽ xây dựng thành công các nhà máy điện hạt nhân đầu tiên với tiến độ nhanh nhất có thể.

Việc xây dựng thành công dự án điện hạt nhân Ninh Thuận 1, Ninh Thuận 2, tuân thủ đầy đủ các quy định, cũng như nhiệm vụ theo thông lệ quốc tế sẽ đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững, góp phần đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia và lập thêm một kỳ tích trong “Kỷ nguyên mới - kỷ nguyên vươn mình của dân tộc Việt Nam”./.

LÃ HỒNG KỲ [1], ĐỖ THỊ BÍCH THỦY [2] VÀ HỘI ĐỒNG KHOA HỌC TẠP CHÍ NĂNG LƯỢNG VIỆT NAM

[1] Văn phòng Ban Chỉ đạo Nhà nước các dự án ngành năng lượng (Bộ Công Thương).

[2] Viện Nghiên cứu Chiến lược, Chính sách Công Thương (Bộ Công Thương).

Tài liệu tham khảo:

- https://pris.iaea.org/pris/ và https://pris.iaea.org/PRIS/CountryStatistics/CountryStatisticsLandingPage.aspx

- Nghị quyết số 189/2025/QH15 Nghị quyết về một số cơ chế, chính sách đặc biệt đầu tư xây dựng Dự án điện hạt nhân Ninh Thuận.

- Văn bản số 72/QĐ-TTg ngày 10/01/2025 Quyết định về việc thành lập Ban Chỉ đạo xây dựng nhà máy điện hạt nhân.

- Văn bản số 35/TB-VPCP ngày 07/02/2025 Thông báo kết luận của thủ tướng chính phủ Phạm Minh Chính tại Phiên họp lần thứ hai Ban Chỉ đạo xây dựng nhà máy điện hạt nhân.