Chính sách năng lượng tái tạo, giá điện [kỳ 2]: Thực tiễn ở Trung Quốc, gợi ý cho Việt Nam

Chính sách năng lượng tái tạo, giá điện [kỳ 1]: Thực tiễn ở Indonesia, gợi ý cho Việt Nam Để giúp bạn đọc có cái nhìn rộng hơn về hệ thống phát điện, thị trường điện, giá điện của các nước châu Á nói chung và trong Đông Nam Á nói riêng, Tạp chí Năng lượng Việt Nam cập nhật những thông tin mới về chủ đề này. Đặc biệt là chính sách phát triển năng lượng tái tạo, giá điện và cách quản lý thị trường điện mà Việt Nam chúng ta có thể có các bài học kinh nghiệm.

I. Thị trường điện Trung Quốc:

1. Hiện trạng thị trường điện Trung Quốc:

Theo công ty tư vấn dịch vụ pháp lý kinh doanh của Anh - Law Business Research (LBS): Trong những năm đầu thập niên thứ hai của thế kỷ 21, Trung Quốc đã thực hiện 2 cuộc cải cách sau khi Hội đồng Nhà nước ban hành Chương trình cải cách hệ thống điện vào tháng 4 năm 2002 và sau đó là việc Hội đồng Nhà nước ban hành một số ý kiến về cải cách ngành điện sâu rộng hơn vào tháng 3 năm 2015.

Cuộc cải cách thị trường điện đầu tiên được khởi động vào tháng 4 năm 2002, nhằm mục đích thay đổi hệ thống lập kế hoạch bắt buộc trong ngành điện Trung Quốc, giải quyết các vấn đề về chức năng không rõ giữa Chính phủ và doanh nghiệp, giữa lưới điện và phát điện, đồng thời thúc đẩy đa dạng hóa đối tượng tham gia vào thị trường điện. Các vấn đề nảy sinh trong quá trình cải cách ngành điện theo định hướng thị trường, chẳng hạn như thiếu hệ thống giao dịch và cơ chế định giá thị trường, cũng như những khó khăn trong việc phát triển, sử dụng năng lượng mới, năng lượng tái tạo, đã khiến Chính phủ Trung Quốc khởi động cuộc cải cách thứ 2 cho thị trường điện vào tháng 3 năm 2015.

Sau hai cuộc cải cách này, thị trường điện Trung Quốc đã hình thành quy mô khá lớn và đóng vai trò ngày càng quan trọng trong việc tối ưu hóa việc phân bổ nguồn lực. Tuy nhiên, thị trường điện Trung Quốc vẫn phải đối mặt với các vấn đề như: Hệ thống thị trường chưa hoàn thiện, chức năng kém phát triển, không có quy tắc giao dịch thống nhất, rào cản thị trường trong mua bán điện xuyên tỉnh, xuyên vùng v.v... Do đó, vào ngày 18 tháng 1 năm 2022, Ủy ban Cải cách và Phát triển Quốc gia (NDRC) và Cơ quan Quản lý Năng lượng Quốc gia (NEA) Trung Quốc đã cùng ban hành Ý kiến hướng dẫn về đẩy nhanh thiết lập hệ thống thị trường điện quốc gia thống nhất (gọi ngắn là Hướng dẫn 2022). Chính sách này nhằm đẩy nhanh xây dựng hệ thống thị trường điện lực quốc gia thống nhất, đa tầng, kiện toàn quy tắc mua - bán, tiêu chuẩn kỹ thuật, thúc đẩy xây dựng thị trường điện lực tương thích với chuyển đổi cơ cấu năng lượng.

Năm 2015, Trung Quốc ban hành Several Opinions 2015 (Một số ý kiến 2015) thiết lập một hệ thống thị trường điện (bao gồm các trung tâm trao đổi điện khu vực và trung tâm trao đổi điện cấp tỉnh).

Theo số liệu thống kê do Hội đồng Điện lực Trung Quốc (CEC) công bố: Tính đến ngày 31 tháng 12 năm 2021, có 2 trung tâm trao đổi điện khu vực (tức Trung tâm trao đổi điện Bắc Kinh và Trung tâm trao đổi điện Quảng Châu) và 32 trung tâm trao đổi điện cấp tỉnh ở Trung Quốc. Trung Quốc với tư cách là nhà sản xuất và tiêu thụ năng lượng lớn nhất thế giới có một thị trường điện mạnh mẽ.

Theo thống kê của CEC: Năm 2021, tất cả các trung tâm đổi điện trên toàn quốc cộng lại đã đóng góp sản lượng điện mua bán là 3.778,74 tỷ kWh, chiếm 45,5% tổng lượng điện tiêu thụ trong năm đó.

Một số cải cách Trung Quốc đã áp dụng cho các bên tham gia thị trường điện. Tuy chưa thành lập thị trường điện quốc gia thống nhất, nhưng Trung Quốc lại cho các chủ thể tham gia giao dịch thị trường điện tại các trung tâm trao đổi điện khu vực (giống như các trung tâm trao đổi điện cấp tỉnh). Các loại hình giao dịch chính trong thị trường điện Trung Quốc bao gồm mua bán năng lượng điện, mua bán quyền truyền tải, mua bán quyền phát điện, cũng như các dịch vụ phụ trợ v.v...

Về kinh doanh năng lượng điện, theo thống kê của CEC: Năm 2021, sản lượng điện mua - bán (bao gồm mua - bán điện trực tiếp và mua bán điện năng xanh) đạt 2.852,008 tỷ kWh, chiếm 92,72% tổng lượng điện mua bán nội tỉnh (chỉ tính riêng mua bán dài hạn), khoảng 3.076,03 tỷ kWh trong năm đó.

Về mua bán quyền phát điện, hiện tại, giao dịch quyền phát điện trên thị trường điện lực Trung Quốc đề cập đến giao dịch, theo đó, các doanh nghiệp phát điện chuyển giao lượng điện theo hợp đồng điện cơ sở, hợp đồng phát điện ưu tiên và phần điện năng theo hợp đồng khác cho các doanh nghiệp phát điện khác, thông qua nền tảng giao dịch do các tổ chức trao đổi điện thành lập thông qua tham vấn song phương, đấu thầu tập trung, niêm yết và các phương pháp định hướng thị trường khác.

Đối với kinh doanh dịch vụ phụ trợ điện, Trung Quốc có các dịch vụ phụ trợ điện là các dịch vụ được cung cấp bởi các đơn vị phát điện nối lưới, các loại lưu trữ năng lượng mới, các phụ tải có thể điều chỉnh để đáp ứng các lệnh điều độ... nhằm duy trì sự vận hành an toàn, ổn định của hệ thống điện và thúc đẩy tiêu thụ năng lượng sạch. Các dịch vụ phụ trợ điện (bao gồm các dịch vụ cân bằng công suất chủ động, dịch vụ cân bằng công suất phản kháng, các dịch vụ ứng phó khẩn cấp và phục hồi).

Riêng mua - bán quyền truyền tải điện, từ năm 2005, giao dịch quyền truyền tải điện đã được công nhận trong Quy tắc vận hành cơ bản của thị trường điện lực. Nhưng cho đến nay, việc mua bán quyền truyền tải điện thực sự không diễn ra trên thị trường điện lực Trung Quốc.

Trong biện pháp xác định giá truyền tải cho các dự án đặc biệt xuyên tỉnh và xuyên vùng do Ủy ban Cải cách và Phát triển Quốc gia ban hành vào tháng 10 năm 2021, lần đầu tiên đề xuất “đối với các dự án đặc biệt xuyên tỉnh, xuyên vùng đủ điều kiện, nỗ lực có thể được hình thành giá truyền tải thông qua mua - bán quyền truyền tải điện”.

2. Rào cản thị trường điện Trung Quốc phải đối mặt:

Như Ủy ban Cải cách và Phát triển Quốc gia (NDRC) đã chỉ ra trong Hướng dẫn 2022, mặc dù thị trường điện Trung Quốc hiện tại đã hình thành mô hình cạnh tranh đa dạng, nhưng hệ thống thị trường chưa hoàn chỉnh, thiếu quy tắc giao dịch thống nhất, rào cản thị trường xuyên tỉnh (kinh doanh điện khu vực) và tiêu thụ năng lượng mới không đủ. Cụ thể, những rào cản này bao gồm:

Thứ nhất: Hệ thống thị trường điện chưa hoàn chỉnh. Nếu so với thị trường điện Bắc Âu, hệ thống thị trường điện khu vực (bao gồm thị trường tài chính, thị trường giao ngay, thị trường thời gian thực và thị trường bán lẻ), thì thị trường Trung Quốc cũng có cấu trúc tương tự, nhưng chưa được cải thiện nhiều.

Thứ hai: Thiếu quy tắc giao dịch thống nhất. Hiện tại, 2 trung tâm trao đổi điện khu vực và 32 trung tâm trao đổi điện cấp tỉnh đã xây dựng quy tắc giao dịch riêng (bao gồm việc tiếp cận và rời khỏi thị trường, loại hình giao dịch, thời gian giao dịch, thanh toán giao dịch...). Tuy nhiên, quy tắc giao dịch của mỗi trung tâm lại khác nhau, điều này gây ra nhiều bất tiện cho đối tượng tham gia thị trường giao dịch giữa các tỉnh và khu vực khác nhau.

Thứ ba: Rào cản thị trường đối với mua - bán điện liên tỉnh, liên vùng. Trong khi mua - bán điện liên vùng, liên tỉnh ngày càng phát triển, thì thị trường Trung Quốc vẫn còn hạn chế do sự khác biệt về quy tắc giao dịch giữa các trung tâm trao đổi quyền lực ở các khu vực, hoặc tỉnh khác nhau và sự không nhất quán trong tiêu chuẩn kỹ thuật giao dịch, cũng như tiêu chuẩn giao diện dữ liệu làm mất kết nối trực tiếp giữa các trung tâm trao đổi, làm tăng chi phí cho người tham gia thị trường ở các tỉnh, khu vực khác nhau tham gia mua bán điện.

3. Những xu hướng trong thị trường điện Trung Quốc:

Theo các mục tiêu đạt được mức giảm carbon cao nhất và tính trung lập carbon, ngành năng lượng mới của Trung Quốc nhất định đạt được sự phát triển nhanh chóng. Sự kết hợp giữa năng lượng mới và công nghệ thông tin cũng sẽ đưa ngành năng lượng mới phát triển lên một tầm cao mới. Trong bối cảnh này, chúng ta có thể thấy trước tiềm năng phát triển to lớn của thị trường điện Trung Quốc trong các lĩnh vực sau:

- Những người tham gia thị trường đa dạng hơn: NDRC và NEA đã đưa ra trong Hướng dẫn năm 2022 để “tạo điều kiện cho những người tham gia thị trường đa dạng và cạnh tranh” và “hướng dẫn những người tham gia mới như phụ tải có thể điều chỉnh phía người dùng, lưu trữ năng lượng, năng lượng phân tán và nguồn năng lượng mới tham gia vào thị trường mua bán”. Rất đa dạng, trọng tâm tới các lộ trình thực hiện để phương tiện năng lượng mới đồng thời nghiên cứu cải tiến cơ chế giao dịch và điều phối phương tiện năng lượng mới để tiêu thụ, lưu trữ và giải phóng điện xanh.

- Thực hiện thử nghiệm cấp Chứng chỉ điện xanh cho năng lượng tái tạo và năng lượng mới: Đây là hệ thống đăng ký và giao dịch tự nguyện. Trung tâm quản lý thông tin năng lượng tái tạo quốc gia sẽ cấp Chứng chỉ xanh cho các doanh nghiệp phát điện năng lượng tái tạo (phi thủy điện) trên đất liền và người tiêu dùng điện sẽ mua các Chứng chỉ xanh từ các doanh nghiệp phát điện. Các doanh nghiệp phát điện sẽ không còn nhận được trợ cấp tài chính cho phần tiền thu được từ việc bán Chứng chỉ xanh.

- Giao dịch theo định hướng thị trường tích cực hơn cho nguồn phát phân tán:

Trong một thời gian dài, việc phát điện phân tán ở Trung Quốc tuân theo phương thức “tự phát để tự tiêu thụ, lượng dư thừa sẽ được tiêu thụ qua lưới điện”, hoặc phương thức “toàn bộ điện năng được tạo ra sẽ được tiêu thụ qua lưới điện”. Nhưng từ tháng 10 năm 2017, NDRC và NEA đã cùng ban hành Thông tư về việc thực hiện Chương trình thí điểm mua - bán theo định hướng thị trường cho phát điện phân tán, quyết định thực hiện mua - bán theo định hướng thị trường cho phát điện phân tán.

Để thúc đẩy sự phát triển của giao dịch phát điện phân tán theo định hướng thị trường, NDRC và NEA đều nhấn mạnh sự cần thiết phải thiết lập cơ chế giao dịch định hướng thị trường cho nguồn điện này và thúc đẩy tích hợp phát điện phân tán vào giao dịch điện xanh, khuyến khích các nhà máy quang điện phân tán giao dịch trực tiếp với những người tiêu dùng điện xung quanh, cũng như thiết lập nền tảng giao dịch tương ứng (theo Hướng dẫn 2022) để tối ưu hóa kinh doanh trong lĩnh vực năng lượng.

Theo Cơ quan Quản lý Năng lượng Quốc gia Trung Quốc (NEA): Xét về nhu cầu thị trường, đối với sự tham gia trực tiếp của người tiêu dùng điện vào hoạt động mua - bán điện và tầm nhìn cải cách, thì việc tăng cường cải cách (như tinh giản hóa quản lý, ủy quyền, cải thiện quy định, dịch vụ, tối ưu hóa môi trường kinh doanh trong lĩnh vực năng lượng) sẽ giúp thị trường điện Trung Quốc phát triển lành mạnh hơn.

II. Về giá điện của Trung Quốc:

Theo Statista’s Research & Development (Mỹ) công bố ngày ngày 12 tháng 4 năm 2023: Trung Quốc sản xuất phần lớn điện từ than. Vào năm 2022, nhiên liệu hóa thạch chiếm 63% tổng sản lượng điện của cả nước. Mặc dù vẫn bổ sung thêm các nhà máy điện than, nhưng trong những năm gần đây, quốc gia này đã tập trung nỗ lực đầu tư vào các dự án năng lượng sạch để giảm ô nhiễm và mức độ phát thải. Ví dụ, mặc dù năng lượng hạt nhân chỉ chiếm 5% sản lượng điện vào năm 2022, nhưng tỷ trọng của nó sẽ tăng đáng kể trong những năm tới.

Tính đến tháng 11 năm 2022, công suất của các nhà máy điện hạt nhân được đề xuất ở Trung Quốc là khoảng 178 gigawatt.

Giá điện sinh hoạt ở Trung Quốc lên tới 8,1 xu đô la Mỹ mỗi kilowatt giờ vào tháng 9 năm 2022. Giá điện sinh hoạt ở quốc gia này tăng đều đặn từ tháng 9 năm 2020 đến tháng 9 năm 2021, khi đạt mức 9,3 xu đô la Mỹ mỗi kilowatt giờ và giảm xuống thấp hơn 8 xu đô la Mỹ cho mỗi kilowatt giờ trong những tháng tiếp theo.

Theo trang tin Globalpetrolprices: Giá điện Trung Quốc cho hộ gia đình áp dụng từ tháng 3/2022 là 0,546 NDT (1.909 VNĐ/kWh), cho kinh doanh 0,634 NDT (2.217 VNĐ/kWh). Giá này bao gồm tất cả các thành phần của hóa đơn (như chi phí điện, phân phối và thuế).

Để so sánh, giá điện trung bình trên thế giới trong thời kỳ đó là 0,144 USD (3.568 VNĐ/kWh) đối với hộ gia đình và 0,138 USD (3.419 VNĐ/kWh) đối với doanh nghiệp.

Theo trang tin Ceicdata.com (Trung Quốc): Vào tháng 10/2022, lạm phát giá bán lẻ nhiên liệu hàng tháng ở Trung Quốc dao động ở mức 8,5%, so với cùng tháng năm trước. Tỷ lệ lạm phát đối với năng lượng đã tăng đáng kể kể từ tháng 1/2021, nhưng áp lực lạm phát đã giảm gần đây. Giá sử dụng điện cho ngành công nghiệp ở Bắc Kinh được báo cáo là 0,800 NDT (2.780 VNĐ/kWh) vào tháng 10/2022. Con số này giảm so với con số trước đó là 0,810 NDT (2.832 VNĐ/kWh) vào tháng 9/2022.

Đón đọc kỳ tới...

KHẮC NAM - CHUYÊN GIA TẠP CHÍ NĂNG LƯỢNG VIỆT NAM

(THEO: MTC/BNO/CDKN/GPC/SC - 6/2023)

Link tham khảo:

1. https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=3a823afa-b104-48f1-95bb-d6262a4a9dbb

2. https://www.statista.com/statistics/1235176/china-distribution-of-electricity-production-by-source/

3. https://www.statista.com/statistics/1203310/capacity-of-nuclear-electricity-by-status-in-china/

4. https://www.globalpetrolprices.com/China/electricity_prices/

Khắc Nam

Theo Lexology /SC/GPPC- 6/2023