Đề xuất ‘lắp đặt điện mặt trời mái nhà để tự dùng cần đăng ký’ của EVN có phù hợp?

Thách thức, rủi ro khi triển khai dự án điện hạt nhân - Khuyến nghị cho EVN và PVN Báo cáo The World Nuclear Industry Status Report 2024 (WNISR2024), công bố tháng 9/2024, cung cấp dữ liệu chi tiết về tình hình vận hành, tiến độ xây dựng, các trường hợp đình trệ, hoặc vượt chi phí. Với cách tiếp cận định lượng dựa trên các chỉ số khách quan, WNISR2024 mang lại góc nhìn thiết thực cho các quốc gia đang cân nhắc triển khai, hoặc mở rộng chương trình điện hạt nhân - trong đó có Việt Nam. (Tổng hợp, phân tích và khuyến cáo từ thực tiễn của chuyên gia Tạp chí Năng lượng Việt Nam).

Nghị định số 58/2025/NĐ-CP:

Tại khoản 1 Điều 12 Nghị định 58/2025/NĐ-CP quy định một số điều của Luật Điện lực về phát triển điện năng lượng tái tạo, năng lượng mới của Thủ tướng Chính phủ ký, ban hành ngày 3/3/2025 nêu rõ: “Các tổ chức, cá nhân, hộ gia đình phát triển điện mặt trời mái nhà tự sản xuất, tự tiêu thụ, kể cả trong trường hợp không, hoặc có đấu nối lên hệ thống điện quốc gia, không bán điện dư, đều phải thông báo đến Sở Công Thương, đơn vị điện lực”. Vì vậy, đề xuất của EVN thêm mục xử phạt tổ chức, cá nhân khi lắp đặt điện mặt trời mái nhà (tự sản xuất, tự tiêu thụ) không nối lưới mà không thông báo với EVN liệu có cần thiết?

Những hệ lụy khi không thông báo cho đơn vị điện lực:

Nỗi lo từ nguồn điện phân tán:

Những năm gần đây, điện mặt trời mái nhà (ĐMTMN) phát triển mạnh mẽ tại nhiều địa phương, đặc biệt là miền Trung, miền Nam và Tây Nguyên. Hàng chục nghìn hộ gia đình, doanh nghiệp đã đầu tư hệ thống điện mặt trời để tự dùng, hoặc bán cho EVN trong giai đoạn 2019-2020. Tuy nhiên, sau khi cơ chế giá FIT hết hiệu lực, nhiều công trình mới chủ yếu phục vụ nhu cầu tiêu thụ nội bộ.

Một thực tế đặt ra là không ít hộ dân khi lắp đặt ĐMTMN vẫn đấu nối trực tiếp, hoặc song song với lưới điện quốc gia, nhưng không thông báo cho ngành điện. Điều này tiềm ẩn nhiều rủi ro, từ an toàn vận hành lưới điện, nguy cơ sự cố kỹ thuật, cho đến khó khăn trong quản lý hệ thống điện.

An toàn vận hành - Lý do quan trọng nhất:

Khi lắp đặt ĐMTMN, phần lớn những hộ dân cho rằng: Hệ thống ĐMTMN của mình là độc lập, không ảnh hưởng tới lưới điện - vì hệ thống này giống như một thiết bị điện dùng riêng trong hộ gia đình (giống như máy phát điện diesel, pin lưu trữ…). Thực tế, phần lớn hệ thống lắp đặt hiện nay sử dụng bộ thiết bị inverter hòa lưới, vừa dùng điện mặt trời vừa có điện lưới đưa đến khi tắt nắng. Nếu không lắp thiết bị chống phát ngược đạt chuẩn (anti-islanding), khi mất điện lưới, dòng điện từ hệ thống ĐMTMN có thể phát ngược lên đường dây. Đây là mối nguy hiểm lớn cho công nhân ngành điện trong quá trình sửa chữa, đồng thời có thể gây chập cháy, hỏng thiết bị điện. Nếu nhiều hộ gia đình tự phát - tự đấu nối, EVN không kiểm soát được công suất phát điện, gây khó khăn trong điều độ hệ thống điện (nguy cơ quá tải, mất cân bằng pha).

Ngoài ra, việc đấu nối không đúng kỹ thuật có thể làm dao động điện áp, méo sóng hài, ảnh hưởng đến chất lượng điện không chỉ trong hộ gia đình, mà cả khu vực lân cận. EVN cần số liệu về tổng công suất lắp đặt ĐMTMN để tính toán nhu cầu phụ tải, quy hoạch đầu tư lưới điện, nhất là ở khu vực nhiều hộ dân lắp đặt (như miền Trung, miền Nam, Tây Nguyên). Do đó, việc thông báo với EVN giúp ngành điện kiểm tra, hướng dẫn kỹ thuật, đảm bảo an toàn cho cả người sử dụng và hệ thống điện chung.

Bài toán quản lý hệ thống điện quốc gia:

ĐMTMN là một dạng nguồn điện phân tán. Nếu hàng chục nghìn hệ thống ĐMTMN được lắp đặt mà EVN không nắm rõ quy mô công suất, sẽ rất khó trong việc cân đối phụ tải, quy hoạch và đầu tư lưới điện. Theo Quy hoạch điện VIII, phấn đấu đến năm 2030 sẽ có 50% số hộ gia đình và trụ sở các cơ quan, trường học, bệnh viện v.v... lắp ĐMTMN. Như vậy, nước ta có khoảng 2,8 triệu hộ gia đình, nếu 50% số hộ gia đình lắp ĐMTMN, bình quân công suất là 100 kW, thì tổng công suất ĐMTMN sẽ đạt khoảng 140 GW (chưa kể ĐMTMN các cơ quan, công sở…). Đây là một con số rất lớn (đến thời điểm hiện tại tổng công suất nguồn ĐMTMN đạt 7,7 GW).

Thực tế cho thấy, tại nhiều khu vực có mật độ lắp đặt ĐMTMN cao, nhất là vào buổi trưa nắng, công suất phát dư thừa trong khi phụ tải thấp đã gây ra tình trạng quá tải cục bộ tại các trạm biến áp, đường dây trung áp. Nhưng nếu bỗng chốc trời mưa, hoặc bóng mây đi qua, hoặc vào buổi tối, khi toàn bộ hệ thống ĐMTMN không thể sản xuất điện năng, lúc này những hộ dân quay lại sử dụng điện lưới, tạo đột biến phụ tải. Lúc đó, nếu không có “nguồn điện dự phòng nóng” để phát bù thiếu hụt đột ngột công suất 140 GW, hoặc một phần của nó, thì nguy cơ xảy ra mất điện, hoặc sự cố là không tránh khỏi. Nhưng nếu EVN có đủ nguồn lực dự phòng, thì chi phí vận hành sẽ đội lên rất cao.

Lưới điện nước ta là lưới đồng bộ, vận hành tập trung, nên bất kỳ nguồn phát nào (dù nhỏ) cũng ảnh hưởng đến cân bằng cung - cầu, chất lượng điện áp. Điều này ảnh hưởng đến an ninh năng lượng và sự ổn định của hệ thống điện quốc gia vốn đang vận hành đồng bộ. Nếu EVN không nắm được tổng công suất điện mặt trời vào, ra hệ thống, thì nguy cơ phá sản rất cao. Vì vậy, khai báo công suất và tình trạng vận hành của các hệ thống ĐMTMN giúp EVN có số liệu chính xác, từ đó điều chỉnh kế hoạch đầu tư, nâng cấp lưới, xây dựng phương án điều độ phù hợp.

Thông lệ quốc tế đối với việc lắp đặt ĐMTMN không nối lưới:

Trên thế giới, các nước đều quy định việc lắp đặt ĐMTMN đấu nối lưới, phải cần thủ tục khai báo với điện lực, còn lắp đặt ĐMTMN không nối lưới, thì mỗi nước quy định mỗi khác, không giống nhau, tùy mức độ nguồn điện dự phòng trong hệ thống điện.

Ví dụ tại Mỹ: Việc lắp đặt ĐMTMN không nối lưới chỉ cần giấy phép xây dựng/điện, còn nối lưới thì phải xin kết nối tiện ích (utility interconnection).

Tại Nhật Bản: Luật METI áp dụng cho dự án ĐMTMN nối lưới, còn tự phát - tự dùng không nối lưới thì không cần khai báo.

Tại Trung Quốc: Quy định NEA 2025 cũng chỉ áp dụng cho các dự án ĐMTMN kết nối lưới. ĐMTMN không nối lưới không thuộc phạm vi quy định.

Tại Thái Lan: Chính phủ khuyến khích lắp đặt ĐMTMN nối lưới, còn không nối lưới không cần thông báo.

Tuy nhiên, phải hiểu rằng, những nước này không yêu cầu khai báo với điện lực khi lắp đặt ĐMTMN không nối lưới, bởi vì ngoài việc hệ thống điện có nguồn điện dự phòng đủ đáp ứng mọi sự thay đổi đột ngột của phụ tải, họ còn có hệ thống lưu trữ điện năng bằng pin (BESS) và thủy điện tích năng rất lớn. Trong trường hợp thiếu nguồn cung (khi không có nắng), hệ thống BESS và thủy điện tích năng sẽ bổ sung ngay lập tức để phủ đỉnh và khi phụ tải xuống thấp, hệ thống BESS sẽ tích điện, còn thủy điện tích năng sẽ chuyển sang chế độ bơm để cân bằng phụ tải. Mặt khác, giá điện nhiều thành phần cũng đảm bảo hệ thống hoạt động ổn định và bền vững.

Còn ở nước ta, đến thời điểm hiện tại chưa có hệ thống BESS quy mô công nghiệp, riêng Nhà máy Thủy điện Tích năng Bác Ái - là nhà máy thủy điện tích năng đầu tiên có quy mô công suất 1.200 MW, đã khởi công đầu năm 2020 và dự kiến đến năm 2029 mới đưa vào vận hành. Và giá điện hai thành phần cũng chưa đi vào hoạt động, theo dự thảo quy định, dự kiến đầu năm 2026 mới vận hành thí điểm cho những hộ tiêu thụ điện lớn, bình quân 200.000 kWh/tháng.

Quản lý phụ tải có nhất thiết phải cập nhật thông tin từ khai báo?

Trong kinh doanh, người bán luôn phải dự báo và cố gắng đáp ứng nhu cầu của thị trường. Và điện cũng là một loại hàng hóa, nhưng thuộc dạng đặc biệt. Điện khác các loại hàng hóa thông thường khác là không thể để tồn kho. Hệ thống điện quốc gia phải luôn cân bằng phát - tiêu thụ từng giây, từng giây một. Lệch một chút là rã lưới ngay. Mà mỗi lần rã lưới là gây ra thiệt hại cho nền kinh tế tính bằng nhiều tỷ đồng. Phụ tải vốn dĩ luôn biến động theo giờ, ngày và theo mùa. Do đó, công tác dự báo và điều độ một cách khoa học để đảm bảo nhu cầu phụ tải là công việc thường ngày của ngành điện.

Hiện nay, việc điều độ hệ thống điện quốc gia do Công ty Vận hành Hệ thống điện và Thị trường điện Quốc gia (NSMO) thuộc Bộ Công Thương thực hiện phối hợp với EVN. Thông qua NSMO, EVN cũng nắm được nguồn cung - cầu của hệ thống, nhưng đó là cách thụ động. Khi có được đầy đủ thông tin từ các nguồn ĐMTMN không nối lưới, nhưng được các hộ dân khai báo, thì EVN hoàn toàn chủ động trong việc dự báo cung - cầu phụ tải. Và chúng ta cũng hiểu rằng, đã là dự báo, thì khó có khả năng đúng 100%. Tuy nhiên, khi các thông số đầu vào chính xác, chủ động, công tác dự báo cung - cầu sẽ chính xác hơn nhiều.

Ngoài ra, để đảm bảo vận hành hệ thống điện an toàn, hiệu quả cần quản lý bằng hợp đồng mua bán điện rõ ràng, minh bạch giữa khách hàng tiêu thụ điện với EVN.

Khía cạnh pháp lý và chính sách:

Theo Luật Điện lực: Mọi hoạt động phát điện, truyền tải, phân phối điện đều thuộc diện quản lý nhà nước. Ngay cả hệ thống “tự dùng” nếu có khả năng ảnh hưởng đến lưới điện quốc gia cũng phải báo cáo với cơ quan quản lý, vận hành.

Bên cạnh đó, việc khai báo còn liên quan đến quản lý đầu tư và nghĩa vụ thuế. Một số hộ gia đình, doanh nghiệp lắp đặt ĐMTMN công suất lớn, có thể cho thuê mặt bằng, hoặc bán điện nội bộ. Nếu không thông báo, Nhà nước không thể kiểm soát được quy mô, sản lượng, dễ dẫn tới thất thu thuế và phá vỡ quy hoạch phát triển nguồn điện.

Đặc biệt, việc yêu cầu khai báo là bước chuẩn bị cho các cơ chế chính sách mới. Trong tương lai, khi ngành điện triển khai thị trường bán lẻ điện cạnh tranh, hoặc áp dụng cơ chế mua bán điện trực tiếp (DPPA) cho tất cả mọi đối tượng khách hàng sử dụng điện, thì chỉ những hệ thống ĐMTMN đã khai báo và được ghi nhận mới có thể tham gia.

Vì sao cần chế tài xử phạt?

Nếu chỉ dừng ở mức khuyến khích khai báo, khả năng nhiều hộ dân sẽ bỏ qua vì ngại thủ tục. Do đó, EVN đề xuất đưa quy định này vào diện xử phạt hành chính, nhằm tạo tính ràng buộc pháp lý, bảo đảm mọi hệ thống ĐMTMN đều được quản lý thống nhất. Việc xử phạt không nhằm gây khó dễ cho người dân, mà để ngăn ngừa các rủi ro về an toàn điện, ổn định lưới quốc gia và đảm bảo minh bạch trong quản lý năng lượng tái tạo. Đây cũng là thông lệ quốc tế khi nhiều nước yêu cầu bắt buộc khai báo, hoặc xin phép trước khi lắp đặt hệ thống ĐMTMN (dù chỉ để tự dùng).

Tại khoản 4, Điều 40 của Nghị định 58/2025/NĐ-CP nêu rõ: “Trong quá trình triển khai thực hiện, nếu có khó khăn, vướng mắc đề nghị tổ chức, cá nhân phản ánh về Bộ Công Thương để nghiên cứu, tham mưu đề xuất Chính phủ sửa đổi, bổ sung phù hợp”. Do vậy, việc EVN kiến nghị bổ sung xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực điện lực khi lắp đặt ĐMTMN không nối lưới mà không thông báo cho cơ quan điện lực cũng là điều dễ hiểu và đúng quy định.

Mặt khác, việc thông báo nói trên không phải là “rào cản”, hay làm “khó dễ”. Thiết nghĩ, người dân cần tuân thủ, vì cũng không phải là khó khăn ghê gớm gì.

Tuy nhiên, liệu có còn cách nào khác để người dân chấp hành pháp luật đúng quy định mà không cần đề xuất xử phạt hành chính?

Cần có thủ tục trình báo đơn giản, nhanh, gọn khi lắp đặt ĐMTMN:

Việc tổ chức, cá nhân khi lắp đặt ĐMTMN (có nối lưới và không nối lưới) cần được các đơn vị điện lực hướng dẫn thủ tục đầy đủ, kịp thời theo các Mẫu 01, 02, 03 và 04 tại Phụ lục “Biểu mẫu phát triển ĐMTMN tự sản xuất, tự tiêu thụ” của Nghị định 58/2025/NĐ-CP. Trong thời đại số hóa, sau khi kê khai đầy đủ các yêu cầu theo Mẫu, chỉ cần một nút nhấn là hoàn thành công việc đăng ký.

Ngoài ra, các đơn vị dịch vụ lắp đặt ĐMTMN, các nhà cung cấp tấm quang năng cũng sẵn sàng giúp người dân đăng ký với đơn vị điện lực khi thực hiện công việc lắp đặt hệ thống ĐMTM.

Lời kết:

Yêu cầu khai báo khi lắp ĐMTMN (kể cả không đấu nối lưới điện quốc gia) là một bước đi cần thiết, đúng quy định pháp luật trong bối cảnh nguồn điện phân tán phát triển nhanh chóng. Điều này giúp đảm bảo an toàn cho người dân và hệ thống điện, tạo cơ sở cho quản lý phụ tải, quy hoạch lưới điện và chuẩn bị cho các cơ chế chính sách mới trong tương lai. Điều này đã được quy định cụ thể tại Khoản 1 Điều 12 Nghị định số 58/2025/NĐ-CP ngày 3/3/2025.

Với việc đề xuất bổ sung chế tài xử phạt hành chính, EVN kỳ vọng nâng cao ý thức tuân thủ pháp luật, đưa sự phát triển của ĐMTMN đi vào khuôn khổ, góp phần xây dựng một hệ thống điện an toàn, minh bạch và bền vững. Tuy nhiên, vấn đề truyền thông trước và trong khi triển khai thực hiện Luật Điện lực, cũng như các văn bản dưới luật còn nhiều bất cập. Khi người dân chưa hiểu, chưa nắm rõ được nội dung Nghị định 58, thì chúng ta cần giải thích rõ ràng, tuyên truyền và vận động người dân khi lắp đặt ĐMTMN cần đăng ký với Sở Công Thương. Chúng ta hãy lắng nghe nỗi băn khoăn, thắc mắc của người dân, từ đó cân nhắc, có thể sửa đổi Nghị định để phù hợp hơn với thực tế đời sống.

Chính phủ đã, đang định hướng xây dựng thị trường điện cạnh tranh, minh bạch và bản thân EVN đã có nhiều nỗ lực để đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của thị trường điện nước ta. EVN không sai khi mong muốn quản lý chặt chẽ trong bối cảnh nguồn điện dự phòng chưa đủ đáp ứng được mọi sự cố và hệ thống lưu trữ điện năng chưa hình thành. Nhưng quản lý thế nào để vừa an toàn, vừa tiện lợi, không gây khó khăn cho người dân và vừa phù hợp với thông lệ quốc tế thì lại là câu chuyện cần suy nghĩ. Và xã hội văn minh là xã hội biết lắng nghe để điều chỉnh./.

TS. NGUYỄN HUY HOẠCH. HỘI ĐỒNG KHOA HỌC TẠP CHÍ NĂNG LƯỢNG VIỆT NAM

Tài liệu tham khảo: Nghị định 58/2025/NĐ-CP ngày 03/03/2025 Quy định một số điều của Luật Điện lực về phát triển điện năng lượng tái tạo, năng lượng mới.