Bước chuyển chiến lược của ‘mạng lưới năng lượng mặt trời toàn cầu’ và cơ hội tham gia của Việt Nam

Báo cáo nhận diện rủi ro, thách thức và gợi ý chính sách phát triển các phân ngành điện Việt Nam Kỳ họp thứ 10 - Quốc hội khóa XV đã khai mạc vào ngày 20/10/2025. Để giúp các đại biểu Quốc hội cập nhật một số thông tin tham khảo trong quá trình thảo luận, góp ý xây dựng dự án Luật, Nghị quyết của Quốc hội liên quan đến lĩnh vực điện lực, Hội đồng Khoa học Tạp chí Năng lượng Việt Nam vừa hoàn thiện Báo cáo về “Nhận diện rủi ro, thách thức và gợi ý giải pháp chính sách phát triển ngành điện của Việt Nam” - tháng 10/2025. Dưới đây là nội dung chính của Báo cáo.

Vì sao GSC cần một vai trò mới?

Trước đây, ngành năng lượng mặt trời vốn bị xem là “phụ trợ” trong hệ thống điện truyền thống. Tuy nhiên, ba yếu tố đã làm thay đổi hoàn toàn vị thế này:

1. Chi phí công nghệ điện mặt trời (ĐMT) giảm nhanh: Giá điện mặt trời đã giảm trên 80% trong vòng 10 năm, khiến ĐMT trở thành nguồn điện cạnh tranh nhất tại nhiều quốc gia.

2. Vai trò trung tâm trong chiến lược Net Zero: Các phân tích của Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) và Cơ quan Năng lượng Tái tạo Quốc tế (IRENA ) đều chỉ ra rằng: Điện mặt trời và lưu trữ năng lượng sẽ đóng vai trò nòng cốt trong việc đạt mục tiêu trung hòa carbon trước 2050.

3. Gia tăng truyền thông: Sự chuyển dịch hệ thống năng lượng toàn cầu không chỉ là một quá trình kỹ thuật, mà còn là cuộc cạnh tranh về truyền thông. Ngành điện mặt trời ngày càng đối mặt với rủi ro thông tin sai lệch, vận động hành lang đối nghịch và quy định chậm thích ứng tại nhiều thị trường.

Trong bối cảnh đó, GSC buộc phải chuyển từ “đại diện thụ động” sang “tác nhân kiến tạo ảnh hưởng”, và đây là lý do sự kiện Global Solar Connect (tháng 9/2025) được xem là bước ngoặt.

Nếu muốn duy trì vai trò đi đầu tại ASEAN, Việt Nam cần một mô hình vận động chính sách chuyên nghiệp hơn, kết nối hiệp hội - doanh nghiệp - cơ quan quản lý tương tự kinh nghiệm GSC đang triển khai.

Global Solar Connect: Khởi đầu giai đoạn phối hợp toàn cầu:

Hội thảo do GSC tổ chức với sự đồng hành của Bloomberg Philanthropies và ClimateWorks đã đặt nền móng cho hai thay đổi chiến lược:

(1) Bộ “Năm trụ cột của một hiệp hội năng lượng mặt trời hiệu quả”:

Khung trụ cột nhắm tới nâng cao năng lực vận động của các hiệp hội quốc gia, trong đó đặc biệt nhấn mạnh:

- Năng lực chính sách.

- Dữ liệu và bằng chứng khoa học tin cậy.

- Tính bền vững tài chính.

- Liên kết khu vực - toàn cầu.

- Chuyên nghiệp hoá truyền thông chuyên ngành.

Đây là mô hình giúp các hiệp hội tránh bị giới hạn ở vai trò “cửa ngõ thông tin doanh nghiệp”, mà trở thành “chủ thể tác động chính sách”.

(2) Mạng lưới truyền thông điện mặt trời toàn cầu:

Khi cạnh tranh năng lượng đã dịch chuyển khỏi phạm vi công nghệ sang phạm vi “ý thức xã hội”, GSC đặt mục tiêu:

- Phản biện lại thông tin sai lệch có hệ thống.

- Hỗ trợ quốc gia/khu vực đưa ra nhiều hơn câu chuyện thành công của ĐMT.

- Tạo thông điệp chung để nâng cao hiểu biết về chính sách cho ngành.

Điều này đặc biệt quan trọng trước COP30 - nơi năng lượng mặt trời và lưu trữ dự kiến sẽ lần đầu tiên được đưa vào đàm phán như hạ tầng chiến lược, không chỉ là “nguồn điện tái tạo”.

Liên hệ Việt Nam - Từ tăng trưởng nhanh sang phát triển bền vững:

Việt Nam là một trong những điển hình triển khai điện mặt trời nhanh nhất thế giới giai đoạn 2019-2021, với hơn 16,5 GW được đầu tư trong thời gian rất ngắn. Tuy nhiên, sau giai đoạn bùng nổ, thị trường hiện đang bước vào giai đoạn điều chỉnh thể chế và hoàn thiện khung pháp lý. Bài học từ GSC cho thấy ba vấn đề Việt Nam cần chú ý trong giai đoạn tới. Cụ thể là:

1. Từ quy mô sang hệ thống:

Điện mặt trời cần gắn chặt với lưu trữ năng lượng, điều độ linh hoạt và thị trường dịch vụ phụ trợ, thay vì chỉ mở rộng công suất đặt.

2. Từ “đầu tư theo ưu đãi” sang “đầu tư theo giá trị hệ thống”:

Nhà nước cần các cơ chế định giá mới phản ánh lợi ích giảm tải lưới, đảm bảo an ninh năng lượng vùng và đóng góp độ linh hoạt hệ thống.

3. Từ câu chuyện kỹ thuật sang câu chuyện chính sách:

Nếu muốn duy trì vai trò đi đầu tại ASEAN, Việt Nam cần một mô hình vận động chính sách chuyên nghiệp hơn, kết nối hiệp hội - doanh nghiệp - cơ quan quản lý tương tự kinh nghiệm GSC đang triển khai.

Trong bối cảnh Việt Nam đang chuẩn bị cho cập nhật Báo cáo Đóng góp do quốc gia tự xác định (NDC) và triển khai Quy hoạch điện VIII (điều chỉnh), việc tham gia mạnh mẽ hơn vào các mạng lưới toàn cầu không chỉ mang lại hình ảnh quốc tế, mà còn giúp tiếp cận cơ chế tài chính khí hậu, đặc biệt trong lĩnh vực lưu trữ năng lượng - mảnh ghép còn thiếu cho giai đoạn hậu Cơ chế hỗ trợ giá (FIT).

Kết luận:

Giai đoạn mới của GSC cho thấy: Ngành năng lượng mặt trời toàn cầu đang bước sang một “bình diện ảnh hưởng” mới - nơi năng lực vận động chính sách và chiến lược truyền thông quyết định tốc độ chuyển dịch năng lượng không kém gì công nghệ, hay chi phí. Việt Nam, với vị thế là một trong những thị trường năng lượng mặt trời tăng trưởng nhanh nhất thế giới, hoàn toàn có cơ hội tham gia sâu hơn vào mạng lưới này để nâng cấp năng lực chính sách, thu hút tài chính xanh và thúc đẩy mô hình phát triển bền vững hơn trong thập kỷ tới./.

TS. NGUYỄN ANH TUẤN (B) - HỘI ĐỒNG KHOA HỌC TẠP CHÍ NĂNG LƯỢNG VIỆT NAM