Những hiểu lầm về điện hạt nhân và lý do nguồn năng lượng này ngày càng cần thiết

Quản lý chất thải phóng xạ: Thực tế công nghệ, chi phí và những ngộ nhận thường gặp Chất thải phóng xạ từ các cơ sở hạt nhân luôn là chủ đề gây tranh luận gay gắt, thường được coi là rào cản lớn nhất đối với sự phát triển của điện hạt nhân. Các lo ngại phổ biến tập trung vào khả năng tồn tại dai dẳng của chất thải, rủi ro vận chuyển, nguy cơ an ninh và chi phí quản lý lâu dài. Trên thực tế, hơn nửa thế kỷ qua, công nghệ xử lý và lưu giữ chất thải hạt nhân đã được nghiên cứu, chuẩn hóa và ứng dụng rộng rãi, chứng minh hiệu quả và độ an toàn. Báo cáo dưới đây của chuyên gia Hội đồng Khoa học Tạp chí Năng lượng Việt Nam phân tích những lo ngại thường gặp, so sánh với thực tế kỹ thuật, đồng thời giới thiệu các công nghệ xử lý - lưu giữ hiện đại, kinh nghiệm quốc tế về quản lý chi phí và gợi mở một số hàm ý cho Việt Nam, trong bối cảnh chúng ta tạm dừng điện hạt nhân từ năm 2016, nay có thảo luận tái khởi động lại.

Công nghệ và tổ chức thi công nhà máy điện hạt nhân - Gợi ý thể chế áp dụng cho Việt Nam Với các quốc gia đang phát triển chương trình điện hạt nhân như Việt Nam, việc tiếp cận và triển khai các công nghệ điện hạt nhân cần được đặt trong một khuôn khổ thể chế phù hợp, có lộ trình rõ ràng và năng lực nội địa được chuẩn bị đầy đủ. Bài báo của chuyên gia Tạp chí Năng lượng Việt Nam dưới đây phân tích các đặc điểm về công nghệ và tổ chức thi công xây dựng nhà máy điện hạt nhân được rút ra từ kinh nghiệm quốc tế, cũng như hướng dẫn của IAEA, đặc biệt từ tài liệu NP-T-2.5, từ đó đề xuất một số gợi ý áp dụng cho Việt Nam.

Thể chế hóa kinh nghiệm vận hành để phát triển điện hạt nhân an toàn ở Việt Nam Bài viết này Hội đồng Khoa học Tạp chí Năng lượng Việt Nam phân tích các số liệu chủ đạo trong kinh nghiệm vận hành - OPEX 2024 và những xu hướng vận hành nổi bật hiện nay. Đồng thời, làm rõ các nguyên nhân phổ biến dẫn đến sự cố, cơ chế chia sẻ kinh nghiệm trong mạng lưới quốc tế và vai trò của các tổ chức như IAEA trong duy trì hệ thống học hỏi toàn cầu. Trên cơ sở đó, đề xuất một số bài học thực tiễn và gợi ý áp dụng phù hợp cho Việt Nam - quốc gia đang từng bước chuẩn bị về thể chế, cũng như năng lực để tái khởi động chương trình điện hạt nhân một cách an toàn, bền vững.

Theo nghiên cứu Going Nuclear: How Atomic Energy Will Save the World, của tác giả Tim Gregory (Anh): Mặc dù năng lượng hạt nhân (NLHN) có khả năng vô song trong việc sản xuất năng lượng đáng tin cậy, không phát thải carbon ở quy mô lớn, sớm giúp nhân loại đạt mục tiêu Net Zero như cam kết, nhưng nó lại bị những người ủng hộ năng lượng sạch bác bỏ, ủng hộ các nguồn năng lượng tái tạo (như gió, mặt trời). Những tranh cãi về chi phí và những quan niệm sai lầm của công chúng về an toàn và chất thải phóng xạ đã khiến NLHN không được đưa vào nguồn chiến lược khí hậu chính thống.

Những tranh cãi về chi phí và quan niệm sai lầm về an toàn và chất thải phóng xạ đã khiến NLHN bị loại trừ. Theo Tim Gregory: “Không phát thải ròng là không thể, nếu không có NLHN. Việc khẳng định năng lượng tái tạo tự thân đủ để thay thế nhiên liệu hóa thạch khiến mục tiêu phát thải ròng bằng 0 khó có thể đạt được. Nhiên liệu hóa thạch về cơ bản đã định hình trật tự thế giới trong nhiều thế kỷ, và việc nghĩ rằng, ngay lập tức có thể thay bằng năng lượng gió, mặt trời là điều chưa thật hợp lý và duy lý trí”.

Cũng theo nghiên cứu nói trên, nhân loại cần nguồn năng lượng với số lượng lớn, đúng lúc và đúng thời điểm. “Chúng ta không muốn sống trong thế giới không có pin mặt trời, hay tua bin gió, nhưng thật ngây thơ khi nghĩ rằng chúng có thể thay thế ngay được nhiên liệu hóa thạch. Chúng ta cần một thứ gì đó đáng tin cậy để bù đắp cho sự không liên tục của năng lượng tái tạo, và năng lượng hạt nhân chính là ứng viên hoàn toàn phù hợp” - Tim Gregory nhấn mạnh thêm tại diễn đàn The POWER Podcast vừa được Tạp chí Điện trực tuyến Hoa Kỳ (PMC) tổ chức đầu tháng 8/2025.

Ngộ nhận và sự thật về năng lượng hạt nhân cần được sáng tỏ:

1. Vấn đề chất thải hạt nhân đang bị phóng đại:

Đối với những người coi chất thải phóng xạ làm lý do để tránh NLHN, thì vấn đề này cần được đặt trong bối cảnh cụ thể. “Chúng ta đang nói đến bao nhiêu chất thải?”. “Nếu bạn tạo ra toàn bộ năng lượng trong suốt cuộc đời chỉ bằng năng lượng hạt nhân - tức là không nhiên liệu hóa thạch, không năng lượng tái tạo, chỉ có hạt nhân - thì lượng chất thải hạt nhân mà bạn tạo ra chỉ đủ lấp đầy một ly rượu vang - nó chỉ bằng kích thước của một tách cà phê nhỏ - và do đó, thực sự không phải là lượng chất thải lớn nhiều như chúng ta đang nói đến, nếu tính trên đầu người”.

Mặc dù một số nguyên tố phóng xạ tồn tại lâu có thể mất gần 1 triệu năm để phân hủy, nhưng việc lưu trữ chất thải trong các kho địa chất dưới lòng đất, vốn đang được triển khai như ở Phần Lan, đã làm giảm bớt lo ngại và vấn đề đã được khu trú. Chưa hết, khi kiểm tra kho hóa chất chất thải hạt nhân, mọi người sẽ thấy 95% nguyên tử thực sự có thể được tái chế và biến thành nhiên liệu hạt nhân mới, điều mà Pháp đã làm trong nhiều thập kỷ. Trong khi đó, các thiết kế lò phản ứng mới đang được phát triển có thể sử dụng một số chất thải làm nhiên liệu, khiến chúng trở thành một tài sản hơn là một gánh nặng, do đó vấn đề chất thải có thể không phải là vấn đề lớn như một số người phản đối hạt nhân nói.

2. Ngộ nhân về rủi ro hạt nhân:

Các vụ tai nạn hạt nhân, chẳng hạn như Three Mile Island, Chernobyl và Fukushima đã phủ bóng đen lên NLHN. Tuy nhiên, theo nghiên cứu, hậu quả lâu dài của những sự cố này ít hơn nhiều so với suy đoán của hầu hết mọi người.

“Tôi không muốn hạ thấp những gì đã xảy ra tại Chernobyl. Nó hoàn toàn có thể tránh được, lẽ ra không nên xảy ra, và mỗi cái chết do Chernobyl gây ra đều là một thảm kịch có thể tránh được. Tuy nhiên, số người chết ngay sau thảm họa Chernobyl chỉ khoảng 30 đến 35 người, phần lớn là những người ứng cứu đầu tiên làm việc tại nhà máy điện khi nó phát nổ, và những người lính cứu hỏa là những người đầu tiên đến hiện trường để dập tắt đám cháy” - Gregory cho hay.

Theo các chuyên gia về an toàn hạt nhân, khi nhìn vào dân số nói chung, cũng như những gì đã xảy ra trong những năm và thập kỷ tiếp theo, ung thư tuyến giáp là loại ung thư duy nhất có sự gia tăng đáng kể. Điều này được cho là do iốt phóng xạ trong bụi phóng xạ từ Chernobyl đã xâm nhập vào tuyến giáp của những người bị phơi nhiễm. Nhưng khi kết hợp tỷ lệ ung thư tuyến giáp tăng cao đó với tỷ lệ sống sót của bệnh nhân ung thư tuyến giáp, vốn rất, rất tốt - hơn 99% đối với hầu hết các trường hợp khu trú - thì số người chết dự kiến ​​là khá nhỏ. Theo tác giả Gregory: Chỉ có vài trăm người được dự đoán sẽ tử vong vì ung thư tuyến giáp liên quan đến phơi nhiễm từ thảm họa Chernobyl.

“Vì vậy, khi chúng ta nói về sự kiện về cơ bản đã chấm dứt sự mở rộng NLHN ở châu Âu, số người chết không nhiều bằng danh tiếng khủng khiếp của đêm đó. Và, trên thực tế, khi nhìn vào toàn bộ lịch sử NLHN toàn cầu, cho thấy số người chết vì NLHN ít hơn số người chết vì nhiên liệu hóa thạch mỗi ngày. Vì vậy, NLHN không phải là loại công nghệ liều lĩnh, vô trách nhiệm và nguy hiểm như vậy. Hóa ra, khi xem dữ liệu với một cái đầu tỉnh táo, bình tĩnh, việc phân tách các nguyên tử trong các nhà máy điện hạt nhân là một trong những điều an toàn nhất mà loài người chúng ta làm, và nó an toàn hơn nhiều so với việc đốt cháy mọi thứ” - tác giả Gregory bổ sung thêm.

Một ví dụ minh chứng đó là “Biệt đội cảm tử” gồm 3 công nhân làm ca ở Chernobyl đã ngăn chặn vụ nổ thứ hai một cách dũng cảm. Cả 3 đều tiếp xúc với chất thải, nhưng họ đã hoàn thành nhiệm vụ một cách hoàn hảo bất chấp tính mạng và vẫn sống an toàn sau nhiều năm.

Theo trang tin trực tuyến Historyofyesterday (HYC) của Anh: Ba người hùng này đã ngăn chặn vụ nổ thứ hai mà ước tính còn lớn hơn nhiều không xảy ra nữa. Chuyện bắt đầu sau 10 ngày vụ nổ đầu tiên kết thúc hồi năm 1986. Các kỹ sư có mặt tại hiện trường phát hiện thấy mối đe dọa tiềm ẩn mới còn lớn hơn. Vụ nổ đầu tiên đã làm hỏng hệ thống làm mát bằng nước của nhà máy, khiến một vũng nước lớn hình thành bên dưới lõi lò hạt nhân đang tan chảy. Nếu lõi lò hạt nhân tiếp xúc với lượng nước này, nó sẽ gây ra hiện tượng mà các chuyên gia năng lượng gọi là vụ nổ hơi nước, có sức mạnh lên tới 5 megaton. Tuy nhiên, đó không phải là vấn đề lớn, mà là toàn bộ hơi nước thoát ra sẽ làm ô nhiễm toàn bộ lãnh thổ Nga và châu Âu, khiến cả châu Âu không thể tồn tại được. Để ngăn chặn, nguồn cung cấp nước từ hệ thống thu gom phải được đóng thủ công bằng cách xoay một van nằm ngang trong một khoang bên dưới lõi lò. Vấn đề ở chỗ, khoang này chứa đầy nước phóng xạ cực mạnh.

Ba công nhân đã tình nguyện tham gia một nhiệm vụ (nói một cách đơn giản là tự sát). Họ biết phải có người làm việc đó và nó lại là nhiệm vụ của họ bởi trong ca của họ. Cả ba đã được thông báo khả năng cao nhất là họ sẽ tử vong trong đó do mức độ phóng xạ cực lớn. Ba người này là Alexei Ananenko, Valeri Bezpalov và Boris Baranov. Tất cả đều tình nguyện tham gia nhiệm vụ và đều được hỏi trước có muốn rút lui hay không? Ananenko là trưởng ca đã tình nguyện tham gia, và chính Alexei Ananenko là người duy nhất biết chính xác vị trí của van.

Mặc dù được trang bị thiết bị chống phóng xạ tốt nhất, nhưng tình hình có vẻ không mấy khả quan cho cả ba người hùng. Tất cả đều mang đèn pin và được hứa rằng trong trường hợp họ tử nạn, chính phủ sẽ chăm sóc gia đình họ, vì họ là những anh hùng. Nước chỉ cao đến đầu gối khi lính cứu hỏa kịp bơm ra một ít trước khi các anh hùng tiến vào. Tuy nhiên, việc tìm thấy van nước trong một hành lang đầy đường ống và các van nước khác chẳng khác nào mò kim đáy bể. Do áp lực thời gian, bởi càng ở dưới đó lâu, tuổi thọ hay cơ hội sống sót của họ càng rút ngắn lại.

Ananenko đã nói trong một cuộc phỏng vấn, họ tìm thấy van nước kịp thời là một phép màu, vì nhiều đường ống đã bị vỡ tan tành do vụ nổ. Sau khi đóng van xả nước, họ đã ra ngoài và vui mừng khi thấy mặt trời. Các anh hùng được đưa vào phòng khử nhiễm. Họ thực sự trở thành anh hùng khi họ không chỉ cứu Chernobyl khỏi thảm họa tồi tệ hơn mà còn cứu cả châu Âu. Nếu vụ nổ hơi nước xảy ra, nó sẽ giải phóng lượng phóng xạ ít nhất gấp 400 lần so với quả bom nguyên tử ném xuống Hiroshima trong Thế chiến II.

Cùng theo HYC, trong khi tìm hiểu về ba công nhân anh hùng này, các nhà nghiên cứu đã phát hiện thấy nhiều xuyên tạc đã được viết về số phận của họ. Hầu hết các tạp chí và bài báo đều đề cập, rằng họ đã chết vài giờ sau nhiệm vụ. Một số người còn bịa ra rằng, họ đã xoay được van, nhưng không ai sống sót và tất cả đều chết bên trong buồng. Sự thật có thể được tìm thấy trong ấn phẩm “Chernobyl 01:23:40” của Andrew Leatherbarrow xuất bản năm 2016. Để có ấn phẩm này, tác giả đã nghiên cứu rất nhiều, thậm chí còn tìm kiếm ba người hùng này. Điều ngạc nhiên là họ đã sống nhiều năm sau nhiệm vụ tự sát của mình.

Boris Baranov là người đầu tiên trong số ba người qua đời vào năm 2005 vì một cơn đau tim. Không rõ liệu bức xạ mà họ phải chịu đựng trong nhiệm vụ có liên quan gì đến cơn đau tim hay không, nhưng dựa trên số năm ông đã sống thì không hẳn đã như vậy. Năm 2015, Leatherbarrow thấy Valeri Bezpalov vẫn khỏe mạnh bình thường và đang làm việc trong ngành công nghiệp hạt nhân.

Thông tin cập nhật mới nhất về Alexei Ananenko là vào đầu năm 2021 khi ông được phỏng vấn về sự hy sinh của mình. Ông cũng đã được giới thiệu công khai tại Ukraine vào mùa hè năm 2019 khi được tân Tổng thống Volodymyr Zelenskyy trao tặng Huân chương Anh hùng Ukraine vì sự hy sinh của ông vào năm 1986. Ananenko hiện vẫn làm việc trong ngành và có cuộc sống khỏe mạnh.

3. Chi phí điện hạt nhân sẽ giảm nhờ công nghệ và kinh nghiệm:

Mặc dù Gregory thừa nhận rằng chi phí là một vấn đề đối với các dự án xây dựng, nhưng ông cảm thấy các lò phản ứng mô-đun nhỏ (SMR) có thể thay đổi câu chuyện. “Phần thực sự quan trọng của những lò phản ứng mô-đun nhỏ này chính là phần mô-đun” - ông lưu ý.

“Bạn có thể hình dung chúng giống như đồ nội thất lắp ghép trong thế giới hạt nhân. Ý tưởng là 80, 90, 95% nhà máy điện hạt nhân có thể được xây dựng trên dây chuyền nhà máy. Nó có thể được sản xuất hàng loạt, sau đó được vận chuyển đến địa điểm và lắp ráp lại với nhau một cách dễ dàng” - Gregory nói. “Điều này không chỉ giúp việc xây dựng chúng nhanh hơn nhiều - chúng ta đang nói về khoảng một, hoặc hai năm, đại loại vậy - mà còn có nghĩa là chúng có thể được sản xuất hàng loạt, và năng lượng hạt nhân cuối cùng có thể khai thác được lợi thế kinh tế theo quy mô. Và vì vậy, bằng cách xây dựng các lò phản ứng hạt nhân này ở quy mô lớn, hàng loạt, giá của chúng sẽ giảm xuống, và đó chính là giấc mơ”.

Tuy nhiên, Gregory cũng cho biết các lò phản ứng quy mô gigawatt truyền thống cũng cần thiết, nhưng chi phí cho những loại lò phản ứng này rất cao. Ví dụ, Hinkley Point C - một nhà máy điện hạt nhân hai tổ máy đang được xây dựng tại Somerset (Anh), đã được xây dựng hơn 8 năm và có thể sẽ không đi vào hoạt động thương mại cho đến khoảng những năm 2030, là “một trong những công trình đắt đỏ nhất mà chúng ta từng xây dựng tại Vương quốc Anh”. Tuy nhiên, Gregory tin rằng: Khi ngày càng có nhiều nhà máy loại này đi vào hoạt động, chi phí cho chúng cũng sẽ giảm xuống.

“Lịch sử đã chứng minh rằng, khi các quốc gia xây dựng các nhà máy điện hạt nhân quy mô lớn và triển khai nhiều nhà máy cùng một lúc, chi phí thực sự sẽ giảm xuống. Điều này đã được Pháp thể hiện rất tốt vào những năm 70, 80 và 90. Họ đã xây dựng 55 lò phản ứng hạt nhân trong 25 năm, và điện năng của Pháp hiện nay thực sự thấp hơn mức trung bình của Liên minh châu Âu. Vì vậy, quan điểm cho rằng, điện hạt nhân đắt đỏ và khủng khiếp là hoàn toàn sai lầm” - Gregory giải thích thêm.

Mặc dù không thể phủ nhận chi phí ban đầu rất lớn, nhưng việc các nhà máy điện hạt nhân có thể hoạt động trong nhiều thập kỷ cho phép chi phí được phân bổ theo thời gian. “Rất nhiều lò phản ứng ở châu Âu đã hơn 40 năm tuổi. Tại Hoa Kỳ, một số lò phản ứng vừa được gia hạn giấy phép lên đến 80 năm, điều này thật khó tin khi chúng có thể tồn tại gần như cả một đời người sau khi được xây dựng, và do đó, chi phí ban đầu đó được chia nhỏ trong nhiều, rất nhiều thập kỷ” - Gregory tiết lộ.

4. Lợi ích của năng lượng hạt nhân ngày càng được thừa nhận và đánh giá cao:

Đáng chú ý, các công ty đổi mới sáng tạo và nhiều nhà lãnh đạo chính phủ trên khắp thế giới đang ủng hộ các dự án điện hạt nhân. “Các công ty công nghệ lớn ở Bắc Mỹ đã thực sự chú ý đến những lò phản ứng mô-đun nhỏ này. Ví dụ Meta, Google, Microsoft và Amazon đều sẽ sử dụng các lò phản ứng mô-đun nhỏ để cung cấp năng lượng cho các trung tâm dữ liệu của họ. Đây không chỉ là một giấc mơ viển vông - điều này thực sự đang diễn ra ngay bây giờ, theo thời gian thực. Thật rất đáng khích lệ khi chứng kiến ​​điều đó diễn ra” - Gregory cho hay.

Nhận thức của công chúng về năng lượng hạt nhân cũng đang có xu hướng tích cực hơn. “Theo cuộc thăm dò mới nhất, thật đáng mừng khi hơn một nửa số người dân Anh ủng hộ mạnh mẽ NLHN. Tỷ lệ phản đối NLHN thực tế chỉ dưới 10%. Hai đảng chính trị lớn ở Anh - Đảng Lao động, vốn là đảng thiên tả và Đảng Bảo thủ, vốn là đảng thiên hữu, nhưng cũng đều ủng hộ việc mở rộng mạnh mẽ NLHN, điều này thực sự rất đẹp. Như vậy cả hai phe trong giới chính trị đều đồng ý và đã có tiếng nói chung” - Gregory cho hay.

Điều tương tự cũng xảy ra tại Hoa Kỳ - nơi cả Đảng Dân chủ và Đảng Cộng hòa đều ủng hộ NLHN. Một ví dụ điển hình là Đạo luật Đẩy nhanh Triển khai Năng lượng Hạt nhân Tiên tiến, Linh hoạt cho Năng lượng Sạch (ADVANCE), được ban hành hồi tháng 7 năm 2024. Đạo luật này đã được thông qua với sự ủng hộ áp đảo của lưỡng đảng tại Thượng viện với số phiếu 88-2, và tại Hạ viện với số phiếu 393-13.

“Nếu quan điểm chính trị quan tâm nhiều hơn đến quản lý môi trường, biến đổi khí hậu, giảm dần nhiên liệu hóa thạch và loại bỏ dầu mỏ khỏi hệ thống năng lượng, thì NLHN là lựa chọn phù hợp. Nhưng đồng thời, nếu quan điểm chính trị của quốc gia lại thiên về tăng trưởng kinh tế, sự thịnh vượng, hay những điều tương tự, thì NLHN cũng là lựa chọn phù hợp, bởi vì nó cung cấp năng lượng cho sự tăng trưởng kinh tế đó. Vì vậy, thật sự rất, rất đáng khích lệ, ít nhất là ở hầu hết các quốc gia, NLHN không phải là vấn đề mang tính chính trị mà nó là xu hướng thời đại, nhu cầu cấp bách cho việc bảo vệ môi trường cho thế hệ tương lai” - nghiên cứu của Gregory kết luận./.

BBT TẠP CHÍ NĂNG LƯỢNG VIỆT NAM

Link tham khảo:

https://www.powermag.com/debunking-nuclear-powers-biggest-misconceptions-and-why-its-needed-today/

https://historyofyesterday.com/the-real-life-suicide-squad-who-saved-europe-30-years-ago/