Hỗ trợ đầu tư nguồn điện - Chính sách mới của Nhật Bản, bài học tham khảo cho Việt Nam

Nhận định về mục tiêu 150.000 MW năng lượng tái tạo của Việt Nam đến năm 2035 Việt Nam đang đặt ra mục tiêu phát triển thêm khoảng 150.000 MW năng lượng tái tạo đến năm 2035. Với giả định trung bình 100 MW cho mỗi dự án, điều này đồng nghĩa với việc cần triển khai thêm 1.500 dự án trong vòng 10 năm - một con số khổng lồ [*]. Báo cáo của chuyên gia Hội đồng Khoa học Tạp chí Năng lượng Việt Nam dưới đây phân tích tính khả thi của mục tiêu, các cơ chế, chính sách hiện hành, cũng như tiềm năng hỗ trợ triển khai nhanh chóng, đồng thời đánh giá những thách thức, đặc biệt là về nguồn nhân lực và đề xuất các giải pháp chính sách để đạt được mục tiêu một cách hiệu quả, bền vững. Phân tích cho thấy: 150.000 MW có thể vượt quá các mục tiêu hiện tại được ghi nhận trong các văn bản chính sách chính thức. Để đạt được sự tăng trưởng này, Việt Nam cần có những thay đổi mang tính cách mạng trong cơ chế, chính sách (bổ sung, hoặc điều chỉnh), đầu tư cơ sở hạ tầng và phát triển nguồn nhân lực. Báo cáo nhấn mạnh tầm quan trọng của việc học hỏi kinh nghiệm quốc tế, giải quyết các nút thắt hiện tại trong quy trình phê duyệt và phát triển dự án, đồng thời xây dựng một lực lượng lao động đủ năng lực để quản lý, vận hành hệ thống năng lượng tái tạo quy mô lớn.

1. Tự do hóa ngành điện tại Nhật Bản:

Nhật Bản đã bắt đầu tự do hóa ngành điện từ giữa những năm 1990, bắt đầu bằng việc tự do hóa thị trường điện bán buôn vào năm 1995. Thị trường điện bán lẻ cũng được tự do hóa dần kể từ năm 2000 và chính thức hoàn toàn tự do hóa vào năm 2016 (sau thảm họa hạt nhân Fukushima năm 2011). Kể từ đó, các nhà sản xuất điện và nhà cung cấp điện bán lẻ tham gia vào thị trường điện bán buôn để xác định giá điện.

2. Sự cố gần mất điện năm 2022:

Ngày 22/3/2022, khu vực do Công ty Điện lực Tokyo (TEPCO) cung cấp đã suýt bị mất điện do thiếu nguồn cung điện. Bộ trưởng Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp (METI) đã phải kêu gọi công chúng giảm tiêu thụ điện (bao gồm cả khu vực công nghiệp và hộ gia đình).

Nhiều yếu tố bất lợi đã xảy ra cùng lúc. Thời tiết ngày hôm đó lạnh bất thường khiến nhu cầu sưởi tăng vọt. Nhiều lò phản ứng hạt nhân vẫn chưa hoạt động lại (sau sự cố Fukushima). Một trận động đất trung bình vài tuần trước đã làm tê liệt một số nhà máy nhiệt điện. Trời lại nhiều mây, khiến điện mặt trời gần như không hoạt động.

3. Thiếu động lực duy trì/mở rộng năng lực phát điện:

Ngoài các yếu tố trên, ngành điện đã ngừng đầu tư vào nhà máy phát điện mới, đặc biệt là nhiệt điện truyền thống, do không thể cạnh tranh với điện tái tạo trên thị trường bán buôn. Nhiều nhà máy nhiệt điện cũ, kém hiệu quả đã bị ngừng hoạt động. Do chi phí biến đổi cao, điện truyền thống khó cạnh tranh với điện tái tạo có chi phí biến đổi gần như bằng 0. Vì vậy, không có đủ động lực để duy trì, hoặc mở rộng năng lực phát điện.

4. Thị trường công suất được giới thiệu, nhưng tác động còn hạn chế:

Chính phủ Nhật Bản đã nhận thấy vấn đề này từ trước và giới thiệu thị trường công suất vào năm 2020 để đảm bảo có đủ công suất đáp ứng nhu cầu điện.

Thị trường này hoạt động theo hình thức đấu giá nhằm đảm bảo quy mô công suất phát điện xác định cho một năm cụ thể, diễn ra trước 4 năm. OCCTO - tổ chức công lập điều phối cân bằng điện quốc gia, thu phí công suất từ các nhà cung cấp điện bán lẻ để chi trả cho khoản đầu tư này. Thay vì chỉ phụ thuộc vào thị trường điện bán buôn - nơi cân bằng cung, cầu điện một ngày (trước ngày mục tiêu), người ta hy vọng rằng khung thời gian 4 năm này và sự đảm bảo thanh toán sẽ dẫn đến khoản đầu tư đủ để duy trì, cùng như mở rộng công suất cung cấp điện.

Tuy nhiên, thời gian 4 năm là quá ngắn cho việc đầu tư phát điện mới. Việc chỉ đảm bảo thu hồi chi phí trong 1 năm cũng không đủ hấp dẫn với các công ty thường cần 20 năm để thu hồi vốn. Kết quả đấu giá đầu tiên năm 2020 cho năm 2024 đã cho thấy thị trường này không thể giải quyết nỗi lo thiếu công suất.

5. Chính sách đấu giá nguồn điện khử carbon dài hạn:

Để khắc phục điểm yếu, Chính phủ Nhật Bản đã đưa ra hệ thống đấu giá mới vào năm 2023: Đấu giá Nguồn điện khử carbon dài hạn (LTDPSA). Hệ thống này đảm bảo hoàn trả chi phí cố định trong 20 năm (sau khi nhà máy đủ điều kiện đi vào hoạt động). Tuy nhiên, 90% lợi nhuận phải được nộp lại cho OCCTO. Các khoản lỗ do vận hành, bên phát điện tự chịu.

Chi phí hỗ trợ được thu từ các nhà cung cấp điện bán lẻ. Hàng năm, OCCTO sẽ xác định quy mô công suất cần đấu giá cho từng loại phát điện: Nhiệt điện sử dụng 100% hydro/amoniac, thủy điện, năng lượng tái tạo, lưu trữ năng lượng (thủy điện tích năng, pin), và tạm thời cả điện khí (với cam kết chuyển sang sử dụng hydro/amoniac, hoặc CCS sau này).

Kết quả đấu giá đầu tiên công bố tháng 4/2024 có kết quả hỗn hợp: Pin nhận được sự quan tâm cao nhất, điện khí cũng được đầu tư đáng kể. Tuy nhiên, các loại điện khác có kết quả không khả quan.

6. Kết quả đấu giá lần thứ hai:

Sau lần đầu, hệ thống được cải thiện: Bổ sung đầu tư an toàn cho nhà máy hạt nhân, bổ sung chi phí cố định liên quan đến hydro/amoniac.

Kết quả đấu giá công bố ngày 28/4/2025: Ba lò phản ứng hạt nhân chuẩn bị tái khởi động được chọn, pin tiếp tục thu hút đầu tư mạnh. Tuy nhiên, chỉ có 1 dự án đồng đốt amoniac được phê duyệt (và cũng chỉ có 1 dự án nộp đơn). Kết quả ở khu vực Tokyo - nơi thiếu công suất nhất, công suất bổ sung lại không đáng kể.

7. Cải tiến cho đấu giá lần thứ ba:

Chính phủ đang đề xuất điều chỉnh cho phiên đấu giá tiếp theo vào đầu năm sau: Giảm tỷ suất lợi nhuận của pin từ 5% xuống 4%, nhưng tăng tỷ suất cho nguồn điện có thời gian xây dựng dài (hydro/amoniac) từ 5% lên 6%. Chi phí hydro/amoniac được hỗ trợ tới 40% mức sử dụng. Trần hỗ trợ đồng đốt amoniac cũng được nâng lên: Từ 74.000 yên/kW/năm (đợt 1) và 100.000 yên (đợt 2) lên 378.000 yên/kW/năm cho các dự án đồng đốt trên 20%.

8. Những điểm cần lưu ý:

Cần theo dõi sát cải tiến Nguồn điện khử carbon dài hạn (LTDPSA). Mặc dù cơ chế CfD (Hợp đồng sai khác) của Nhật Bản đã được biết đến rộng rãi, nhưng hệ thống đấu giá mới có thể đóng vai trò quan trọng không kém. Với cơ chế hỗ trợ thuận lợi, các công ty điện có thể được khuyến khích cải tiến nhà máy để đồng đốt hydro/amoniac, hoặc xây mới hoàn toàn nhà máy sử dụng chúng.

Quá trình xây dựng chính sách hỗ trợ ngành điện của Nhật Bản để đảm bảo đủ công suất có thể cung cấp bài học quý báu trong thiết kế thị trường điện tại các khu vực khác. Sự phụ thuộc hoàn toàn vào cơ chế thị trường không còn phù hợp khi điện năng lượng tái tạo - chi phí thấp và không ổn định chiếm ưu thế, cần có một cơ chế bổ sung để đảm bảo đầu tư vào nguồn điện có thể điều chỉnh và phi carbon, đặc biệt là khi hydro/amoniac được xem là giải pháp./.

BBT TẠP CHÍ NĂNG LƯỢNG VIỆT NAM

Nguồn tham khảo: Terazawa Tatsuya - Viện Năng lượng Kinh tế Nhật Bản: “Chính sách hỗ trợ đầu tư phát điện của Nhật Bản” - tháng 6/2025.