‘Chuyển đổi năng lượng công bằng’: Tình hình ở Nam Phi, Indonesia và các nguyên tắc Việt Nam cần lưu ý

Một số câu hỏi còn bỏ ngỏ trong ‘chuyển đổi năng lượng công bằng’ Đối tác chuyển đổi năng lượng công bằng (JETP) là một trong những cơ chế tài chính cao cấp nhất được thiết kế để chuyển tiền từ các nền kinh tế giàu có sang một số nước đang phát triển, hướng tới mục đích loại bỏ nhiên liệu hóa thạch. Năm 2021, Nam Phi đã ký thỏa thuận đầu tiên và hiện nay đã có một số quốc gia khác đang bắt đầu triển khai. Tuy nhiên, quá trình này diễn ra chậm chạp và đầy rủi ro chính trị. Câu hỏi đặt ra là: Liệu những kế hoạch “hoàn hảo” như vậy có đủ toàn diện, hiệu quả và kịp thời để biến cam kết thành hiện thực? (Tổng hợp của CTV Tạp chí Năng lượng Việt Nam).

Văn bản cuối cùng ở COP28 và những hệ lụy đến ngành năng lượng Việt Nam COP28 đã kết thúc ở Dubai (UAE), đa số các quốc gia vui mừng vì có một thỏa thuận mới mạnh mẽ hơn chống lại biến đổi khí hậu. Một số quốc gia (kể cả nước lớn) không hài lòng với thỏa thuận, nhưng đành chấp nhận. Chuyên gia Tạp chí Năng lượng Việt Nam tổng hợp một số thông tin tại hội nghị và nhận định về các ảnh hưởng của văn bản thỏa thuận cuối cùng đến ngành năng lượng Việt Nam.

Chuyển dịch năng lượng nhìn từ Quy hoạch điện VIII của Việt Nam Theo nhìn nhận của chuyên gia Tạp chí Năng lượng Việt Nam: Nhu cầu trong tương lai, nguồn cung cấp nhiên liệu, phát triển nguồn điện và khung pháp lý về năng lượng là các yếu tố chính trong Quy hoạch điện VIII cần xem xét trong quá trình chuyển dịch năng lượng ở Việt Nam.

Tình hình triển khai JETP ở Nam Phi và Indonesia:

JETP ở Indonesia cũng chỉ mới ở giai đoạn thành lập cơ cấu điều hành JETP và đưa ra được Kế hoạch đầu tư toàn diện. Ban thư ký JETP đóng tại Bộ Năng lượng và Khoáng sản Indonesia. Họ phải đáp ứng cả những yêu cầu không liên quan đến năng lượng (như tỷ lệ nhân viên nữ trong văn phòng Ban thư ký).

Hiện Indonesia đã chọn được 50 dự án trong tổng số 400 đề xuất dự án ưu tiên. Ngoài vốn hỗ trợ kỹ thuật ra, quốc gia này chưa giải ngân được vốn vay đầu tư.

Nam Phi cũng đưa ra được Kế hoạch đầu tư sau 2 năm tham gia JETP và nhận thấy kế hoạch đầu của JETP đó chỉ bằng một phần nhỏ của nhu cầu đầu tư cho ngành năng lượng.

Tính đến nay, mới có 600 triệu Euro được chuyển vào kho bạc của Nam Phi, nhưng cũng chưa giải ngân được nhiều. Tỉnh khai thác than lớn nhất ở Nam Phi yêu cầu phải dùng quỹ JETP để chuyển đổi công ăn việc làm cho các công nhân nhiệt điện và khai thác mỏ trước khi biến một nhà máy nhiệt điện cũ thành nhà máy điện mặt trời (với công suất nhỏ hơn). Ủy ban Khí hậu của Tổng thống sẽ đóng vai trò Ban thư ký của JETP tại Nam Phi.

Chưa rõ lịch làm việc của Ủy ban Khí hậu của Tổng thống Nam Phi dày đặc đến đâu, nhưng lịch cắt điện của Nam Phi - một đất nước đã từng có hệ thống điện tiên tiến nhất châu Phi - là tất cả các ngày trong tháng, mỗi ngày có từ vài giờ đến 10 giờ, trải suốt từ sáng sớm đến đêm khuya.

Có thể thấy, nguồn vốn hỗ trợ của JETP cho ngành năng lượng Nam Phi không đến nhanh như mong đợi.

Những nguyên tắc của JETP Việt Nam cần quan tâm:

Nhóm đối tác chuyển đổi năng lượng công bằng (JETP) có mục tiêu hỗ trợ Việt Nam phát triển phát thải thấp và thích ứng với biến đổi khí hậu, đồng thời hỗ trợ Việt Nam tăng tốc chuyển đổi công bằng khử carbon hệ thống điện và phát triển các cơ hội kinh tế để hỗ trợ Việt Nam chuyển đổi sang tương lai phát thải ròng bằng không (Net zero).

JETP được thiết lập vào tháng 12 năm 2022 giữa Việt Nam và nhóm đối tác quốc tế (bao gồm Canada, Đan Mạch, Pháp, Đức, Italy, Nhật Bản, Na Uy, Anh và Hoa Kỳ).

Theo Kế hoạch huy động nguồn lực (RMP) của Việt Nam: Quỹ JETP có 7,75 tỷ USD do các nước tham gia nhóm Đối tác quốc tế cam kết (bao gồm viện trợ không hoàn lại, cho vay, mua cổ phần và bảo lãnh với điều kiện hấp dẫn hơn so với Việt Nam có thể vay được ở thị trường vốn). Số tiền đó được nâng lên 8,077 tỷ USD.

Cụ thể là: 321,5 triệu USD vốn không hoàn lại (hỗ trợ kỹ thuật), 2,185 tỷ USD vốn ưu đãi dành cho Chính phủ, 527,7 triệu USD vốn ưu đãi ngoài Chính phủ, 310 triệu USD vốn cổ phần của các tổ chức tài chính phát triển thương mại, 240 triệu USD bảo lãnh của các tổ chức tài chính phát triển thương mại, 4,229 tỷ USD vốn vay thương mại của các tổ chức tài chính phát triển và 264 triệu USD sẽ được xác định sau.

Còn 7,75 tỷ USD khác đến từ các tổ chức tài chính tư nhân, với điều kiện phải có vốn “mồi” từ các tổ chức Chính phủ thuộc Nhóm đối tác quốc tế và cải thiện hệ thống pháp luật.

Nhóm Đối tác quốc tế tạm thời phân bổ 1,22 tỷ USD vốn vay và 259 triệu USD vốn không hoàn lại cho các dự án có triển vọng (ví dụ như Thủy điện Tích năng Bác Ái).

Các lựa chọn đầu tư của JETP dựa trên Quy hoạch điện VIII của Việt Nam, có nhấn mạnh vào các mục tiêu của JETP là chuyển đổi năng lượng công bằng. Từ quy hoạch đó, RMP đã nhận thấy các nhu cầu đầu tư và hỗ trợ của Việt Nam trong chuyển đổi năng lượng. RMP phân loại các dự án đầu tư và hỗ trợ kỹ thuật thành các nhóm sau:

1. Cải thiện khuôn khổ pháp lý cho chuyển đổi năng lượng.

2. Chuyển đổi nhiệt điện than (giảm các dự án trong quy hoạch, cải tạo/hoán cải các nhà máy điện than hiện có).

3. Phát triển công nghiệp năng lượng tái tạo (điện gió trên bờ, ngoài khơi và điện mặt trời, sản xuất thiết bị năng lượng tái tạo, sử dụng đất đa mục tiêu).

4. Truyền tải và lưu trữ điện (để hỗ trợ triển khai năng lượng tái tạo).

5. Hiệu quả năng lượng (trong nhiều ngành).

6. Chuyển đổi năng lượng trong ngành giao thông (đặc biệt là áp dụng xe điện).

7. Sáng tạo, phát triển và chuyển giao công nghệ (Trung tâm Quốc tế về năng lượng tái tạo).

8. Đảm bảo chuyển đổi công bằng (quyền tiếp cận năng lượng giá hợp lý; đào tạo, nâng cao kỹ năng và tạo ra việc làm).

RMP đặt ra những nguyên tắc chung để lựa chọn các dự án tham gia JETP. Các dự án đó phải đáp ứng mục tiêu như sau:

1. Thúc đẩy phát triển năng lượng tái tạo, hay tiết kiệm và hiệu quả năng lượng, đóng góp cho việc đạt được mục tiêu giảm phát thải khí nhà kính, cũng như đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia.

2. Cung cấp hiệu quả kinh tế, xã hội rõ ràng cho các cộng đồng, doanh nghiệp và/hoặc công nhân bị ảnh hưởng bởi chuyển đổi năng lượng.

3. Có tính xúc tác và khuyến khích đầu tư bổ sung từ JETP trong tương lai.

4. Có tác động tích cực rõ rệt lên chuyển đổi năng lượng công bằng.

Việc lựa chọn dự án đầu tư cụ thể trong từng loại sẽ được thực hiện thông qua đàm phán giữa các cơ quan quản lý, chủ dự án, các đối tác, các bên liên quan khác, dựa trên việc tuân thủ pháp luật Việt Nam và các tiêu chí được nêu chi tiết. Các dự án hỗ trợ kỹ thuật có các tiêu chí khá “mềm”, trong khi các dự án đầu tư có các tiêu chí rất nghiêm túc (tương đương với dự án đầu tư thương mại thông thường) cộng với hàng loạt những tiêu chí như: Môi trường, cân bằng giới tính và xã hội.

Tất cả các dự án đầu tư đều phải có lãi tài chính, đảm bảo hồ sơ vay được vốn ngân hàng, sử dụng công nghệ tiên tiến. Ví dụ, các dự án Nhóm A - Đẩy mạnh chuyển đổi từ nhiệt điện than sang năng lượng sạch cần đáp ứng các tiêu chí sau:

- Hiệu quả chi phí, có lãi tài chính.

- Hồ sơ phải vay được vốn ngân hàng.

- Phát điện (sạch) công suất cao.

- Dịch vụ phụ trợ công suất cao.

- Không tác động làm nghẽn mạch lưới truyền tải.

- Lượng khí nhà kính giảm được hay giảm sử dụng than.

- Tác động môi trường.

- Đẩy mạnh cân bằng giới trong công việc, việc làm và thăng tiến.

- Hiệu quả kinh tế, xã hội cao.

- Thúc đẩy sử dụng đất hiệu quả.

- Sử dụng công nghệ tiên tiến, hiện đại.

- Khả năng nhân rộng kinh nghiệm, bài học.

Trong giai đoạn trước mắt, JETP đã xác định được một số dự án ưu tiên trong lĩnh vực lưới truyền tải, pin lưu trữ, thủy điện tích năng, điện gió ngoài khơi, hiệu quả năng lượng, điện mặt trời, tăng cường độ linh hoạt của nhiệt điện than và chuyển đổi nhiệt điện than.

Có lẽ rõ nét nhất trong các dự án đầu tư là dự án Thủy điện Tích năng Bác Ái, vốn đã phát triển và đàm phán vay vốn phát triển quốc tế từ trước khi có JETP. Nay dự án sẽ được coi là được tài trợ từ JETP.

Các dự án nâng cấp hệ thống điện và hạ tầng truyền tải cũng có thể xếp vào loại dễ hình thành và vay vốn. Hệ thống pin lưu trữ BESS 50 MW/50 MWh của Tập đoàn Điện lực Việt Nam và hệ thống lưu trữ nhỏ hơn cho các nhà máy điện mặt trời cũng được liệt kê, nhưng để đáp ứng hết các tiêu chí sẽ rất khó khăn./.

ĐÀO NHẬT ĐÌNH - CHUYÊN GIA TẠP CHÍ NĂNG LƯỢNG VIỆT NAM

Tham khảo: Resource Mobilisation Plan, Implementing Viet Nam’s Just Energy Transformation Partnership (JETP). November 2023.