Cách Kazakhstan chuẩn bị đầu tư dự án điện hạt nhân đầu tiên và nhận xét của IAEA về Việt Nam

Đức thay đổi quan điểm về điện hạt nhân và một số nhận định của chuyên gia Việt Nam Đức thường xuyên phản đối những nỗ lực của Liên minh châu Âu (EU) coi điện hạt nhân là nguồn năng lượng xanh như năng lượng tái tạo. Nay Thủ tướng Friedrich Merz đã từ bỏ lập trường đó, tạo thuận lợi cho chính sách năng lượng của EU dễ được thông qua hơn. Nhân sự kiện này, chuyên gia Tạp chí Năng lượng Việt Nam có một số nhận xét, đánh giá về sự thay đổi quan điểm của Đức đối với năng lượng hạt nhân trong chính sách chung của EU.

Cũng như các quốc gia khác, khi phải đối mặt với nhu cầu điện ngày càng tăng, nhà máy điện than cuối vòng đời và mục tiêu khử cacbon đang đến gần, Chính phủ Kazakhstan đã chuyển trọng tâm sang năng lượng hạt nhân.

Năm 2022, Tổng thống Kazakhstan Kassym-Jomart Tokayev đã cảnh báo: “Nếu không có năng lượng hạt nhân sạch, Kazakhstan có thể mất toàn bộ nền kinh tế và vị thế dẫn đầu khu vực”.

Hơn 65% điện năng của Kazakhstan vẫn đến từ than, với nhiều nhà máy hoạt động vượt xa tuổi thọ (dự kiến ​​là 40 năm). Đất nước này đã phải đối mặt với tình trạng thiếu điện cục bộ và Bộ Năng lượng Kazakhstan dự kiến ​​thiếu hụt công suất vượt quá 6 GW vào năm 2030, khiến hàng tỷ kWh không được đáp ứng mỗi năm. Kazakhstan đặt mục tiêu đạt mức phát thải ròng bằng 0 vào năm 2060 và lấy một nửa lượng điện từ các nguồn thay thế vào năm 2050. Trong đó, năng lượng hạt nhân ​​sẽ đóng vai trò then chốt. Điện hạt nhân được coi là thiết yếu để cắt giảm lượng khí thải CO2 và đảm bảo nguồn điện đáng tin cậy, ít carbon khi ngành năng lượng hiện đại hóa.

Trong cuộc trưng cầu dân ý toàn quốc được tổ chức vào năm 2024, có 71% cử tri ủng hộ việc xây dựng nhà máy điện hạt nhân đầu tiên của đất nước. Bốn nhà cung cấp hiện đang cạnh tranh để thực hiện dự án là ROSATOM của Nga, CNNC của Trung Quốc, KHNP của Hàn Quốc và EDF của Pháp.

Trong một cuộc phỏng vấn báo chí gần đây, Tổng thống Tokayev đã tuyên bố: Dự án này sẽ được thực hiện bởi một trong số các tập đoàn nói trên.

Thời gian, chi phí và tài chính:

“Lãi suất có thể quyết định thành bại của dự án hạt nhân. Khoản vay 10% so với khoản vay 3% có thể tăng gấp đôi giá điện cuối cùng” - Joseph Somsel - chuyên gia tài chính hạt nhân thuộc Hiệp hội Hạt nhân Hoa Kỳ giải thích.

Theo công ty tư vấn Lazard của Hoa Kỳ: Nền kinh tế năng lượng hạt nhân chủ yếu được định hình bởi chi phí xây dựng và các điều khoản tài chính (lãi suất), chiếm tới 86% giá điện cuối cùng.

Về mốc thời gian xây dựng công nghệ lò phản ứng hiện đang được Bộ Năng lượng Kazakhstan xem xét. Theo cơ sở dữ liệu lò phản ứng của Hiệp hội Hạt nhân Thế giới, Trung Quốc dẫn đầu trong thập kỷ qua, với thời gian xây dựng trung bình là 6 năm, tiếp theo là Nga (6-7 năm [*]) Hàn Quốc (8 năm), và Pháp với thời gian dài nhất (16,8 năm).

Một nghiên cứu năm 2024 của Trung tâm Nghiên cứu Độc lập - nhóm nghiên cứu tự do của Úc phát hiện thấy: Trung Quốc và Hàn Quốc cung cấp các lò phản ứng hiệu quả nhất về mặt chi phí, tiếp theo là Nga, trong khi lò phản ứng của Pháp là đắt nhất.

Đáng chú ý là lò EPR1200 của Pháp, hiện đang được xem xét, chưa bao giờ được xây dựng và có nguy cơ bị chậm trễ, vượt chi phí, như đã thấy trong các dự án EPR1650 trước đó ở Pháp và Phần Lan.

Để giữ chi phí điện ở mức thấp, Kazakhstan phải chọn một nhà cung cấp có thành tích đã được chứng minh về việc giao dự án đúng tiến độ (vì sự chậm trễ sẽ làm tăng đáng kể tổng chi phí dự án).

Điều quan trọng là dự án sẽ được tài trợ thông qua các khoản vay nước ngoài, thay vì tiền ngân sách. Theo Bộ trưởng Kinh tế Quốc dân Kazakhstan Nurlan Baibazarov: Sẽ không sử dụng nguồn tài chính trực tiếp của nhà nước. Mỗi quốc gia cung cấp tiềm năng sẽ mang đến một mô hình tài chính khác nhau. Nga đã cung cấp các khoản vay từ 10-25 tỷ đô la với lãi suất 3-4% cho các dự án trước đây và thường giữ lại một phần quyền sở hữu. Pháp thường nắm giữ cổ phần lớn, như đã thấy trong đầu tư của họ vào Vương quốc Anh. Trung Quốc đã cung cấp các khoản vay với lãi suất 1-6% (chẳng hạn như ở Pakistan), trong khi Hàn Quốc cung cấp khoản vay 2,5 tỷ USD và 18% cổ phần trong Nhà máy Barakah của UAE (Tiểu vương quốc Ả rập thống nhất).

Chu trình nhiên liệu và đòn bẩy chiến lược:

Kazakhstan là nhà sản xuất urani hàng đầu thế giới, nhưng thiếu năng lực chế biến sâu (như chuyển đổi và làm giàu). Chỉ có Nga, Trung Quốc và Pháp cung cấp chu trình nhiên liệu hạt nhân đầy đủ. Riêng Hàn Quốc không thể cung cấp năng lực làm giàu do các thỏa thuận với Hoa Kỳ.

“Kazakhstan nên nghĩ xa hơn về điện. Đối tác phù hợp có thể giúp Kazakhstan tiến lên chuỗi giá trị và củng cố vị thế của mình trên thị trường hạt nhân toàn cầu bằng cách cung cấp các sản phẩm có giá trị gia tăng” - một quan chức cấp bộ của Kazakhstan cho biết trong một cuộc phỏng vấn với báo chí gần đây.

Với việc Nga giảm vai trò của mình trong lĩnh vực urani của Kazakhstan, Trung Quốc và Pháp nổi lên là những đối tác lâu dài mạnh mẽ hơn trong việc phát triển cơ sở hạ tầng chu trình nhiên liệu và thúc đẩy xuất khẩu có giá trị gia tăng cao.

Ủng hộ của công chúng:

Ý kiến ​​của công chúng, đặc biệt là trong số các chuyên gia và sinh viên tham gia kỹ thuật số, cho thấy sự ưu tiên rõ ràng đối với an toàn và độ tin cậy của công nghệ.

Khi được hỏi: Chính phủ nên ưu tiên những yếu tố nào? 86% chỉ ra sự an toàn của công nghệ, 78% trích dẫn sự tiến bộ của công nghệ và 75% nhấn mạnh tầm quan trọng của kinh nghiệm dự án trước đây. Tác động môi trường cũng là mối quan tâm chính của 2/3 số người được hỏi. Mặc dù không mang tính đại diện quốc gia, nhưng những kết quả này cung cấp một góc nhìn giá trị về quan điểm của nhóm nhân khẩu học có hiểu biết và kết nối của Kazakhstan.

Triển vọng điện hạt nhân ở Kazakhstan:

Việc lựa chọn nhà cung cấp cho nhà máy điện hạt nhân đầu tiên của Kazakhstan là một quyết định có rủi ro cao. Quyết định này sẽ định hình hệ thống năng lượng, cơ sở công nghiệp và sự liên kết địa chính trị của quốc gia này trong nhiều thế hệ.

Việc lựa chọn đúng đối tác đồng nghĩa cân bằng nhiều ưu tiên: Khả năng chi trả và các điều khoản tài chính, sự an toàn, độ tin cậy, khả năng tiếp cận công nghệ hạt nhân, năng lực chu trình nhiên liệu, sự tin tưởng của công chúng vào tính minh bạch và trách nhiệm với môi trường của dự án. Một quyết định thông minh có thể đưa Kazakhstan trở thành quốc gia tinh hoa hạt nhân toàn cầu. Ngược lại, nếu xử lý sai, quyết định này có nguy cơ trở thành một bước đi sai lầm tốn kém với những hậu quả kéo dài đến tận tương lai.

Khuyến nghị với các nước xây dựng dự án điện hạt nhân đầu tiên:

Đối với các quốc gia mới tham gia năng lượng hạt nhân, điều quan trọng nhất là thiết lập một khuôn khổ quản lý chặt chẽ để đảm bảo hoạt động an toàn và an ninh. Khuôn khổ này phải phù hợp với các tiêu chuẩn và thông lệ quốc tế tốt nhất. Ngoài ra, việc xây dựng lực lượng lao động lành nghề và phát triển các chiến lược dài hạn để quản lý chất thải hạt nhân là điều cần thiết. Cụ thể:

1. Khung quản lý: Các quốc gia hạt nhân mới cần thành lập một cơ quan quản lý được xác định rõ ràng có thẩm quyền giám sát mọi khía cạnh của quá trình phát triển năng lượng hạt nhân (bao gồm cấp phép, xây dựng, vận hành và ngừng hoạt động).

2. Hợp tác quốc tế: Hợp tác với các quốc gia có năng lượng hạt nhân lâu đời và các tổ chức quốc tế như Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) là rất quan trọng để chuyển giao kiến ​​thức, thông lệ tốt nhất và hỗ trợ kỹ thuật.

3. Phát triển lực lượng lao động: Đào tạo lực lượng lao động lành nghề (bao gồm các kỹ sư, kỹ thuật viên, nhân viên quản lý) là điều cần thiết để vận hành, bảo trì các nhà máy điện hạt nhân một cách an toàn và hiệu quả.

4. Quản lý chất thải: Việc xây dựng một chiến lược toàn diện để quản lý nhiên liệu hạt nhân đã qua sử dụng và các chất thải phóng xạ khác là rất quan trọng (bao gồm các lựa chọn về lưu trữ và xử lý cuối cùng).

5. Văn hóa an toàn: Thúc đẩy văn hóa an toàn và cảnh giác mạnh mẽ trong ngành điện hạt nhân là điều tối quan trọng.

6. Sự tham gia của công chúng: Việc giao tiếp cởi mở, minh bạch với công chúng về chương trình điện hạt nhân và các biện pháp an toàn của chương trình này rất quan trọng để xây dựng lòng tin, cũng như giải quyết các mối quan ngại.

7. An ninh: Việc thực hiện các biện pháp an ninh để bảo vệ các cơ sở và vật liệu hạt nhân khỏi sự tiếp cận trái phép, cũng như các mối đe dọa tiềm ẩn là điều cần thiết.

8. Lập kế hoạch tài chính: Việc xây dựng một kế hoạch tài chính thực tế và bền vững cho việc phát triển, cũng như vận hành các nhà máy điện hạt nhân là điều vô cùng quan trọng.

Theo nhận xét của IAEA: Việt Nam cần có sự cố gắng, nỗ lực nhiều hơn nữa để đáp ứng được yêu cầu của cột mốc số 2 và sẵn sàng lựa chọn nhà thầu xây dựng các dự án điện hạt nhân đầu tiên: Ninh Thuận 1, Ninh Thuận 2. Ảnh: Tạp chí Năng lượng Việt Nam.

Tiêu chí và các nhận xét của IAEA về Việt Nam:

Phát triển cơ sở hạ tầng hạt nhân theo tiêu chí của IAEA:

1. Vị trí quốc gia.

2. Ngân sách và tài chính.

3. Địa điểm, các cơ sở hỗ trợ.

4. Bảo vệ môi trường.

5. Lập kế hoạch ứng phó sự cố.

6. An toàn hạt nhân.

7. An toàn bức xạ.

8. Lưới điện.

9. Sự tham gia của các ngành công nghiệp.

10. Mua sắm thiết bị.

11. Quản lý.

12. Khuôn khổ pháp lý.

13. Sự tham gia của các bên liên quan.

14. Hệ thống pháp quy.

15. An ninh và bảo vệ thực thể.

16. Thanh sát.

17. Nguồn nhân lực.

18. Chu trình nhiên liệu hạt nhân.

19. Chất thải phóng xạ.

Nhận xét của IAEA về Việt Nam:

Theo IAEA, quá trình phát triển cơ sở hạ tầng điện hạt nhân được chia thành 3 giai đoạn với tổng thời gian từ 10-15 năm - tính từ lúc quốc gia đó bắt đầu quyết định lựa chọn năng lượng hạt nhân, đến khi đưa nhà máy điện hạt nhân đầu tiên vào vận hành thương mại.

Giai đoạn 1 gồm công tác xem xét trước khi quyết định chương trình điện hạt nhân (gọi là giai đoạn tiền dự án) và kết thúc (khi quốc gia đó cam kết thực hiện chương trình điện hạt nhân).

Giai đoạn 2 gồm công tác chuẩn bị mọi mặt cho xây dựng nhà máy điện hạt nhân, nghiên cứu khả thi, cho tới khi sẵn sàng mời thầu và khởi công xây dựng nhà máy.

Giai đoạn 3 gồm các hoạt động triển khai xây dựng nhà máy và kết thúc (khi nhà máy điện hạt nhân đầu tiên sẵn sàng đưa vào vận hành thương mại).

Theo tiêu chí của IAEA: Hiện Việt Nam đang ở giai đoạn 2 của quá trình phát triển cơ sở hạ tầng điện hạt nhân. Đây là vấn đề vô cùng quan trọng với nhiều khó khăn, thách thức, đặc biệt đối với quốc gia mới bắt đầu chương trình điện hạt nhân như Việt Nam do thiếu kinh nghiệm, thiếu chuyên gia trình độ cao… Bên cạnh đó, chương trình điện hạt nhân đòi hỏi rất cao về an toàn, an ninh và chất lượng nguồn nhân lực.

Trong một báo cáo trước đây, IAEA đã từng nhận xét: “Việt Nam đã có những tiến bộ đáng kể ở một số lĩnh vực như: Vị trí quốc gia, thanh sát hạt nhân, an ninh hạt nhân và bảo vệ thực thể. Tuy nhiên, còn một số nội nội dung quan trọng khác cần có sự cố gắng, nỗ lực nhiều hơn nữa mới có thể đáp ứng được yêu cầu của cột mốc số 2 và sẵn sàng lựa chọn nhà thầu xây dựng các dự án điện hạt nhân đầu tiên: Ninh Thuận 1, Ninh Thuận 2”.

Mặc dù có nhiều khó khăn, thách thức, nhưng dưới sự chỉ đạo trực tiếp của Thủ tướng Chính phủ, cùng với sự đồng tình của xã hội, của nhân dân (nơi xây dựng nhà máy), sự quyết tâm cao của các bộ, ngành, chính quyền địa phương, chủ đầu tư và các đơn vị liên quan, chúng ta sẽ xây dựng thành công nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận 1, Ninh Thuận 2, với tiến độ nhanh nhất có thể.

Việc chúng ta xây dựng thành công dự án điện hạt nhân đầu tiên, song song với tuân thủ đầy đủ các quy định, cũng như nhiệm vụ theo thông lệ quốc tế về xây dựng cơ sở hạt nhân (nhà máy điện hạt nhân) sẽ đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững, đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia và lập thêm “kỳ tích mới” cho Việt Nam./.

BBT TẠP CHÍ NĂNG LƯỢNG VIỆT NAM

Link tham khảo:

[*] https://nangluongvietnam.vn/co-the-hoan-thanh-xay-dung-du-an-nha-may-dien-hat-nhan-ninh-thuan-trong-5-nam-33676.html

1. https://astanatimes.com/2025/05/who-will-build-kazakhstans-first-nuclear-power-plant/

2. https://www.google.com/search?q=For+countries+new+to+nuclear+power%2C&rlz=1C1GCEU_enVN1161VN1161&oq=For+countries+new+to+nuclear+power%2C&gs_lcrp=EgZjaHJvbWUyBggAEEUYOTIHCAEQIRigATIHCAIQIRigAdIBBzM4MmowajeoAgCwAgA&sourceid=chrome&ie=UTF-8