Tham khảo một số Luật Năng lượng Nguyên tử trên thế giới

Bàn về Dự thảo Luật Năng lượng Nguyên tử Việt Nam (sửa đổi) Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV đã chính thức khai mạc vào sáng 5/5/2025. Đây là Kỳ họp có nhiều nội dung quan trọng, trong đó có Dự thảo Luật Năng lượng Nguyên tử Việt Nam (sửa đổi). Gợi ý, chia sẻ với Quốc hội về nội dung sửa đổi Luật lần này, chuyên gia pháp quy hạt nhân [*] có bài viết gửi riêng cho Tạp chí Năng lượng Việt Nam dưới đây. Bài viết tập trung chủ yếu vào hai vấn đề đặc thù và rất cấp bách với thực tiễn triển khai dự án điện hạt nhân đầu tiên ở Việt Nam. Thứ nhất là về cơ quan pháp quy hạt nhân. Thứ hai là về các quy định liên quan đến bảo đảm an toàn hạt nhân, an ninh hạt nhân của nhà máy điện hạt nhân.

Sự cần thiết của Luật Năng lượng Nguyên tử đối với Việt Nam:

Nhìn lại lịch sử, kể từ ngày lập nước (2/9/1945), Việt Nam chúng ta đã và đang trải qua nhiều giai đoạn như: Kỷ nguyên độc lập dân tộc và tự do, Kỷ nguyên đổi mới và phát triển và hiện đang bước vào Kỷ nguyên vươn mình của dân tộc. Để thực hiện thành công kỷ nguyên này, chúng ta đang hướng trọng tâm tới phát triển khoa học và công nghệ, trong đó có lĩnh vực năng lượng, đặc biệt là năng lượng hạt nhân.

Việc ban hành Luật Năng lượng Nguyên tử (Luật NLNT - sửa đổi) của chúng ta nhằm thể chế hóa các chủ trương của Đảng, Nhà nước về NLNT, đáp ứng thực tiễn và thực hiện những quy ước, cam kết với cộng đồng quốc tế. Nếu không có Luật NLNT phù hợp, thì khó có thể đảm bảo mục tiêu phát triển năng lượng sạch nói chung và năng lượng nguyên tử vì mục đích hòa bình nói riêng. Chúng ta đã cam kết mục tiêu trung hòa các bon, việc ứng dụng NLNT là điều bức thiết và hữu ích. Không đơn thuần là sản xuất điện, NLNT còn được sử dụng trong các ngành kinh tế khác như nông nghiệp, y tế, hay công nghiệp. Quan trọng hơn, NLNT giúp chúng ta tự chủ năng lượng, đảm bảo tốt an ninh năng lượng trong bối cảnh khí hậu cực đoan và địa chính trị ngày càng phức tạp như hiện nay.

Qua hơn 15 năm, Luật NLNT (2008) đã phát huy vai trò to lớn trong việc thúc đẩy ứng dụng NLNT vì mục đích hòa bình và tăng cường công tác quản lý nhà nước trong lĩnh vực này. Tuy nhiên, đến nay Luật NLNT (2008) đã bộc lộ những bất cập, thiếu tính khả thi và chưa đáp ứng, hoặc theo kịp với trào lưu của khoa học và công nghệ hạt nhân, nên việc sửa đổi là việc ‘cần làm ngay’.

Ngày 15/1/2025, Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã thông qua Nghị quyết số 65/2025/UBTVQH15 về điều chỉnh Chương trình xây dựng luật, pháp lệnh năm 2025, trong đó bổ sung Dự án Luật NLNT (sửa đổi) vào Chương trình như sau: Trình quốc hội cho ý kiến ​​tại Kỳ họp thứ 9 (tháng 5/2025) và thông qua tại Kỳ họp thứ 10 Dự án Luật Năng lượng Nguyên tử (sửa đổi). Trường hợp Dự án Luật được Chính phủ chuẩn bị tốt, quá trình thảo luận tại Quốc hội đạt sự đồng thuận cao thì Ủy ban Thường vụ Quốc hội xem xét, phân phối hợp hợp với Chính phủ trình Quốc hội thông qua tại Kỳ họp thứ 9 theo quy trình tại một buổi họp.

Tham khảo một số Luật NLNT trên thế giới:

1. Hoa Kỳ:

Đạo luật NLNT năm 1954 (Luật) là luật cơ bản của Hoa Kỳ về cả mục đích sử dụng dân sự lẫn quân sự đối với vật liệu hạt nhân. Cụ thể là:

- Luật ra đời nhằm thúc đẩy nghiên cứu và khuyến khích phát triển NLNT tối đa.

- Quy định vai trò kiểm soát của Chính phủ đối với việc sở hữu, sử dụng, sản xuất NLNT và vật liệu hạt nhân đặc biệt.

- Giúp Chính phủ trong việc ký kết và thực thi các thỏa thuận với các quốc gia, hoặc nhóm quốc gia để kiểm soát vật liệu hạt nhân, đặc biệt là vũ khí nguyên tử.

- Khuyến khích sự tham gia rộng rãi vào quá trình phát triển và sử dụng NLNT vì mục đích hòa bình ở mức độ tối đa phù hợp với quốc phòng, an ninh chung, với sức khỏe và sự an toàn của công chúng.

- Thúc đẩy hợp tác quốc tế nhằm tiến tới quốc phòng và an ninh chung và giúp các quốc gia hợp tác được hưởng lợi ích từ các ứng dụng năng lượng nguyên tử vì mục đích hòa bình rộng rãi nhất có thể, khi công nghệ mở rộng và các cân nhắc về quốc phòng, an ninh chung cho phép.

Ngoài ra, Luật NLNT còn tạo ra chương trình quản lý phù hợp với các chính sách, chương trình nêu trên, với các thỏa thuận quốc tế và với các thỏa thuận hợp tác, cho phép Quốc hội được thông báo tình hình hiện tại để có thể thực hiện thêm hành động lập pháp khi cần thiết.

Luật NLNT của Hoa Kỳ trao cho Ủy ban Năng lượng Nguyên tử quyền cho phép ngành công nghiệp tư nhân tham gia phát triển các mục đích sử dụng năng lượng nguyên tử vì mục đích hòa bình và sở hữu, hoặc nắm giữ nhiều vật liệu hạt nhân, cũng như cơ sở sản xuất khác nhau. Luật cho phép Ủy ban Năng lượng Nguyên tử ban hành các quy định để bảo vệ dữ liệu, vật liệu hạt nhân đặc biệt và quản lý bất kỳ hoạt động nào được ủy quyền theo luật.

Theo luật, chính quyền Tiểu bang và Liên bang có trách nhiệm xử lý chất thải phóng xạ cấp thấp. Trách nhiệm của Bộ Năng lượng là hỗ trợ tài chính và kỹ thuật cho mục đích thực hiện Đạo luật này. Đạo luật ủy quyền cho Ủy ban Quản lý Hạt nhân Hoa Kỳ cấp phép và quản lý việc sử dụng cơ sở sử dụng hạt nhân. Đạo luật này cũng quy định về các phiên điều trần trong bất kỳ thủ tục nào để cấp, đình chỉ, thu hồi, hoặc sửa đổi bất kỳ giấy phép, hoặc giấy phép xây dựng v.v...

2. Liên bang Nga:

Luật Năng lượng Nguyên tử, hay Luật Liên bang về sử dụng năng lượng nguyên tử của Nga được Duma Quốc gia thông qua ngày 20 tháng 10 năm 1995. Luật NLNT quy định: Các công dân Nga có quyền nhận được thông tin miễn phí về tình hình phóng xạ ở một vùng cụ thể từ các tổ chức, cơ quan thuộc hệ thống nhà nước chịu trách nhiệm giám sát tình hình phóng xạ trong lãnh thổ toàn Liên bang.

Bên cạnh đó, công nhân, những người được giao nhiệm vụ làm việc tại các cơ sở hạt nhân, làm việc với các nguồn phóng xạ, các thiết bị lưu trữ vật liệu hạt nhân và cả công dân sống, làm việc, hay đang thực hiện nghĩa vụ quân sự trong khu vực giám sát của các cơ sở nguyên tử, nguồn phóng xạ... sẽ phải được mua bảo hiểm bắt buộc. Chi phí trên do chủ sở hữu các nhà máy năng lượng hạt nhân chi trả.

Luật NLNT của Liên bang Nga xác định cơ sở pháp lý và các nguyên tắc điều chỉnh các mối quan hệ phát sinh trong quá trình sử dụng năng lượng nguyên tử, nhằm bảo vệ sức khỏe và tính mạng con người, bảo vệ môi trường, bảo vệ tài sản trong quá trình sử dụng năng lượng và công nghệ nguyên tử, nhằm thúc đẩy sự phát triển của khoa học - công nghệ hạt nhân, góp phần tăng cường các thủ tục quốc tế về việc sử dụng năng lượng nguyên tử một cách an toàn.

Luật NLNT của Liên bang Nga gồm 16 chương và 70 điều, với các nội dung chính như sau:

- Quy định thẩm quyền của Tổng thống, Chính phủ, các cơ quan của các thành viên chủ thể của Liên bang và các cơ quan chính quyền địa phương trong lĩnh vực sử dụng NLNT.

- Quy định quyền của các tổ chức, bao gồm các tổ chức công (hiệp hội) và công dân trong lĩnh vực sử dụng năng lượng nguyên tử.

- Quy định quyền kiểm soát của nhà nước đối với việc sử dụng năng lượng nguyên tử.

- Quy định các điều kiện đặc biệt về xây dựng, vận hành tàu, cũng như các công trình nổi khác có cơ sở hạt nhân và nguồn bức xạ, điều kiện hoạt động đặc biệt của tàu vũ trụ, máy bay có cơ sở hạt nhân và nguồn bức xạ.

- Xử lý vật liệu hạt nhân, chất phóng xạ và chất thải phóng xạ.

- Bảo vệ vật lý đối với các cơ sở hạt nhân, nguồn bức xạ, cơ sở lưu trữ, vật liệu hạt nhân và chất phóng xạ.

- Trách nhiệm đối với tổn thất, thiệt hại do phóng xạ gây ra cho các tổ chức, cá nhân và sức khỏe cộng đồng, cũng như các thỏa thuận quốc tế của Liên bang trong lĩnh vực sử dụng NLNT.

3. Nhật Bản:

Nhật Bản có nhiều quy định, luật liên quan đến việc sử dụng NLNT. Đạo luật Cơ bản về Năng lượng Nguyên tử nêu rõ chính sách cơ bản về NLNT của Nhật Bản. Đạo luật này được ban hành vào ngày 19 tháng 12 năm 1955, nhằm mục đích đảm bảo các nguồn năng lượng cho tương lai, thúc đẩy tiến bộ học thuật, phát triển công nghiệp và do đó đóng góp vào phúc lợi của xã hội loài người, cải thiện mức sống của người dân bằng cách thúc đẩy nghiên cứu, phát triển và sử dụng NLNT.

Chính sách cơ bản của Luật NLNT của Nhật Bản quy định nghiên cứu, phát triển, sử dụng NLNT được giới hạn trong mục đích hòa bình, nhằm mục đích đảm bảo an toàn và được thực hiện độc lập dưới sự quản lý dân chủ và kết quả thu được được công khai để đóng góp tích cực vào hợp tác quốc tế.

Luật quy định, việc quản lý vật liệu, nhiên liệu hạt nhân và lò phản ứng hạt nhân phải tuân theo các quy định của Chính phủ theo quy định riêng. Ngoài ra, các quy định về sản xuất, bán, sử dụng và đo lường vật liệu phóng xạ và thiết bị phát bức xạ, cũng như các biện pháp an toàn, sức khỏe phải được quy định như trong Điều 20 quản lý đồng vị phóng xạ, được ban hành riêng.

Tại Nhật Bản, mỗi nhà điều hành hạt nhân sẽ thiết lập một “kế hoạch hành động khẩn cấp của nhà điều hành hạt nhân” dựa trên Đạo luật về Phòng ngừa Sẵn sàng Ứng phó Khẩn cấp Hạt nhân và làm rõ các vấn đề liên quan đến các nhiệm vụ cần thiết do các nhà quản lý sẵn sàng ứng phó khẩn cấp hạt nhân thực hiện, nhằm ngăn ngừa sự xuất hiện, hay tiến triển của thảm họa hạt nhân và phục hồi sau thảm họa hạt nhân. Mỗi nhà điều hành phải thực hiện các biện pháp cụ thể dựa trên Kế hoạch chuẩn bị ứng phó khẩn cấp hạt nhân, thực hiện các khóa huấn luyện để nâng cao năng lực ứng phó với các cơ quan của địa phương trong trường hợp xảy ra tai nạn nghiêm trọng xảy ra.

4. Indonesia:

Luật số 10 năm 1997 về NLHN của Indonesia quy định NLNT chỉ được sử dụng vì mục đích hòa bình để đạt được sự thịnh vượng chung. Việc sử dụng NLNT phải xem xét đến sự an toàn, an ninh, hòa bình, cũng như sức khỏe của người lao động, công chúng và bảo vệ môi trường. Luật NLNT quy định: Tổ chức nào xây dựng, vận hành, hoặc tháo dỡ lò phản ứng hạt nhân nếu gây ra thiệt hại hạt nhân sẽ bị phạt tù chung thân, hoặc bị phạt tù với thời hạn không quá 20 năm và bị phạt tiền không quá 1 tỷ rupi.

Bên cạnh những quy định chặt chẽ về an toàn, Luật NLHN của Indonesia còn quy định cụ thể về quyền được bồi thường của nạn nhân khi sự cố xảy ra. Ví dụ, với tai nạn liên quan đến các vật liệu hạt nhân bị lấy trộm, thất lạc, hoặc bỏ quên, thì thời hạn áp dụng quyền đòi bồi thường sẽ được tính kể từ ngày xảy ra tai nạn và không được vượt quá 40 năm kể từ thời điểm vật liệu hạt nhân bị lấy trộm, bị thất lạc, hoặc bị bỏ quên…

5. Trung Quốc:

Tân Hoa Xã (Xinhua) trích báo cáo của Ủy ban Thường vụ Đại hội đại biểu Nhân dân toàn quốc (NPC) cho biết: Cuối tháng 4/2025, NPC bắt tay vào xây dựng Luật NLHN (sửa đổi) nhằm thúc đẩy phát triển năng lượng chất lượng cao và đảm bảo an ninh năng lượng cho quốc gia.

Dự thảo Luật NLHN đặt ra lộ trình để tối ưu hóa tổ hợp năng lượng của Trung Quốc, ưu tiên phát triển các nguồn năng lượng tái tạo (gió, mặt trời) trong khi ủng hộ việc sử dụng sạch, hiệu quả và chuyên sâu các nguồn năng lượng hiện có. Trọng tâm đặt vào các dịch vụ năng lượng đáng tin cậy cho người tiêu dùng, với nhiệm vụ rõ ràng cho các nhà cung cấp năng lượng để đảm bảo các dịch vụ an toàn, liên tục và đáng tin cậy.

Dự thảo Luật NLHN Trung Quốc cũng kêu gọi cải thiện các tiêu chuẩn an toàn vận hành cho các cơ sở truyền tải năng lượng. Nhận ra sự chênh lệch trong khả năng tiếp cận năng lượng, Luật khuyến khích phát triển cơ sở hạ tầng năng lượng ở các vùng nông thôn, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của việc thiết lập và củng cố hệ thống ứng phó khẩn cấp về năng lượng để giảm thiểu các cuộc khủng hoảng tiềm tàng.

Theo ông Zhang Kejian - Giám đốc Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Trung Quốc: Luật mới nhằm mục đích sắp xếp lại 10, hoặc nhiều luật và làm rõ nhu cầu về một khuôn khổ pháp lý toàn diện. “Theo quan điểm quốc tế, thông lệ chung đối với các cường quốc hạt nhân và các quốc gia tham gia phát triển NLNT vì mục đích hòa bình là sử dụng các chuẩn mực pháp lý để điều chỉnh, thúc đẩy nghiên cứu, phát triển, sử dụng các hoạt động NLNT” - Zhang Kejian nhấn mạnh.

Dự thảo Luật NLNT Trung Quốc gồm 53 điều, nhằm cân bằng giữa bảo vệ môi trường, sinh thái cùng với đảm bảo an toàn công cộng, yêu cầu nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ mạnh mẽ trong lĩnh vực năng lượng hạt nhân, ủng hộ việc nghiên cứu phát triển các công nghệ tiên tiến và thúc đẩy phát triển nhân tài. Luật NLNT Trung Quốc (sửa đổi) sẽ cho phép sử dụng NLNT vì mục đích hòa bình trong các ứng dụng công nghiệp, nông nghiệp, với các quy định nghiêm ngặt về việc áp dụng các lò phản ứng và công nghệ hạt nhân.

Theo các phương tiện truyền thông Trung Quốc: An toàn vẫn là mối quan tâm hàng đầu. Dự thảo Luật nhấn mạnh việc cấm trì hoãn, che giấu, hoặc báo cáo sai sự thật về các vụ tai nạn hạt nhân./.

BBT TẠP CHÍ NĂNG LƯỢNG VIỆT NAM

Link tham khảo:

https://congthuong.vn/vi-sao-can-sua-doi-luat-nang-luong-nguyen-tu-375817.html

https://energylaw.uslegal.com/government-regulation-and-programs/atomic-energy-act/

https://www.rertr.anl.gov/IAEA197/russlaw.html

https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-981-19-6589-0_6

https://www.bmuv.de/en/topics/nuclear-safety/overview-nuclear-safety/amendments-to-the-atomic-energy-act

https://www.globallegalinsights.com/news/china-begins-review-of-new-energy-legislation/

https://en.people.cn/n3/2025/0308/c90000-20286798.html