Mô hình thị trường điện cạnh tranh trên thế giới và bước đi của Việt Nam

Tác động của Nghị quyết Quốc hội đến ngành năng lượng và gợi ý Chính phủ triển khai các bước tiếp theo Như chúng ta đã biết, tại Kỳ họp thứ 10, Quốc hội khoá XV (ngày 11/12/2025), Quốc hội đã biểu quyết thông qua Nghị quyết về các cơ chế, chính sách phát triển năng lượng quốc gia (giai đoạn 20262030) nhằm tháo gỡ những điểm nghẽn kéo dài trong quy hoạch, chuẩn bị đầu tư, lựa chọn nhà đầu tư phát triển các dự án năng lượng. Nhân sự kiện này, Hội đồng Khoa học Tạp chí Năng lượng Việt Nam có bài báo phân tích các tác động của thể chế mới đối với thị trường điện, tiến trình chuyển dịch năng lượng; đồng thời khuyến nghị, gợi ý những nội dung về cơ chế, chính sách mà Chính phủ cần ban hành để sớm đưa Nghị quyết đi vào cuộc sống.

Năm nguyên tắc của thị trường điện cạnh tranh:

Hiệp hội cung cấp điện (EPSA) là tổ chức đại diện cho các nhà cung cấp điện cạnh tranh của Hoa Kỳ. Các thành viên của EPSA cung cấp khoảng 165.000 MW điện năng đáng tin cậy và có giá cạnh tranh từ các cơ sở có trách nhiệm với môi trường, sử dụng nhiều loại nhiên liệu và công nghệ khác nhau (bao gồm khí tự nhiên, gió, mặt trời, thủy điện, địa nhiệt, lưu trữ, sinh khối, hạt nhân và than đá). EPSA tìm cách mang lại lợi ích của cạnh tranh cho tất cả khách hàng sử dụng điện. Theo EPSA, có 5 nguyên tắc cạnh tranh về điện, bao gồm:

1. Thị trường điện bán buôn cạnh tranh là công cụ hiệu quả nhất để đạt được các mục tiêu chính sách bằng cách khuyến khích triển khai vốn tư nhân và đổi mới với chi phí thấp nhất; đồng thời chuyển rủi ro đầu tư một cách thích hợp cho các nhà phát triển và vận hành nguồn, chứ không phải người tiêu dùng.

2. Phát triển hỗn hợp nguồn điện thông qua thị trường điện cạnh tranh là cách hiệu quả nhất về chi phí và toàn diện để đảm bảo độ tin cậy của lưới điện. Các hợp đồng theo nguồn, ngoài thị trường, hoặc các hoạt động ngoài thị trường khác kém hiệu quả hơn.

3. Các nguồn điện có thể điều độ hiện có cung cấp dịch vụ độ tin cậy cho hệ thống đang và sẽ cần thiết để giữ cho lưới điện đáng tin cậy, ngay cả khi các yêu cầu vận hành của các nguồn điện đó có thể thay đổi.

4. Khách hàng nên có quyền lựa chọn hỗn hợp năng lượng của họ; và khi được xây dựng đúng cách, thị trường điện cạnh tranh cho phép tất cả khách hàng lựa chọn các sản phẩm, dịch vụ mà họ mong muốn trong khi rủi ro đầu tư vẫn thuộc về các nhà phát triển và vận hành nguồn điện.

5. Thị trường điện cạnh tranh và biểu giá được điều tiết không nên phân biệt đối xử một cách bất công và nên cung cấp cho tất cả những người tham gia thị trường, cũng như nhà đầu tư đủ niềm tin rằng họ sẽ có cơ hội thu hồi khoản đầu tư của mình và khuyến khích họ tiếp tục thực hiện các khoản đầu tư bổ sung.

Mô hình thị trường điện cạnh tranh trên thế giới:

Các thị trường điện cạnh tranh hoạt động trên toàn cầu, với các mô hình khác nhau như các tổ chức truyền tải khu vực (RTO) của Hoa Kỳ (ERCOT, PJM) và các thị trường tự do hóa của châu Âu (Nord Pool), tập trung vào việc tách biệt sản xuất, truyền tải, bán lẻ, sử dụng thị trường bán buôn (phối hợp thị trường năng lượng, thị trường công suất) để thúc đẩy đầu tư, mở rộng lựa chọn bán lẻ cho người tiêu dùng (mặc dù vẫn còn những thách thức trong việc khuyến khích đầu tư năng lượng sạch và lưới điện mới). Các thị trường này dựa vào các nhà điều hành hệ thống độc lập (ISO) và RTO để quản lý độ tin cậy của lưới điện và tạo điều kiện thuận lợi cho giao dịch, như Hoa Kỳ , Úc, Anh và các nước Bắc Âu.

1. Mô hình ERCOT và PJM của Hoa Kỳ:

Trước tiên chúng ta tìm hiểu qua về thị trường điện bán buôn được điều tiết (Regulated Wholesale Electricity Market) và thị trường điện bán buôn tái cấu trúc (Restructured Wholesale Electricity Markets). Trong thị trường điện bán buôn được điều tiết, các công ty điện lực thường là các doanh nghiệp độc quyền tích hợp theo chiều dọc - nghĩa là họ chịu trách nhiệm duy nhất về việc sản xuất, truyền tải và phân phối điện cho khách hàng của mình. Trong các thị trường này, các công ty điện lực xác định hỗn hợp các nguồn mà họ sử dụng để sản xuất điện, với sự chấp thuận từ các ủy ban của tiểu bang. Hệ thống điện ở phần lớn khu vực phía Nam và phía Tây của Hoa Kỳ được quản lý bằng các thị trường điện bán buôn truyền thống này.

Ngược lại, trong thị trường điện bán buôn được tái cấu trúc - hay phi điều tiết - các công ty điện lực phục vụ khách hàng bán lẻ chỉ chịu trách nhiệm cung cấp điện cho khách hàng của mình; điện được sản xuất bởi các thực thể khác. Các thực thể sản xuất này thường bán điện mà họ sản xuất thông qua các thị trường điện cạnh tranh được gọi là “các nhà điều hành hệ thống độc lập” (ISO) và “các tổ chức truyền tải khu vực” (RTO).

ISO và RTO đều là các tổ chức độc lập giám sát việc sản xuất và phân phối điện cho người tiêu dùng trong các thị trường được tái cấu trúc. Họ quản lý các quy trình trong đó các nhà cung cấp điện cạnh tranh dựa trên giá cả để sản xuất điện. Các quy trình này ảnh hưởng đến giá điện bán buôn trong các khu vực đó. RTO và ISO cũng vận hành một phần của hệ thống truyền tải điện.

Hai tổ chức điều hành lưới điện này được thành lập để đáp ứng hai chỉ thị của Ủy ban Điều tiết Năng lượng Liên bang. Mục đích là thúc đẩy cạnh tranh và ngăn ngừa thao túng thị trường giữa các nhà cung cấp điện; tạo điều kiện thuận lợi cho việc lập kế hoạch và vận hành lưới điện để đảm bảo độ tin cậy - đảm bảo rằng, tất cả các loại nhà cung cấp điện đều có quyền tiếp cận lưới điện. Khoảng 2/3 người tiêu dùng điện ở Hoa Kỳ sống trong khu vực mà việc truyền tải điện được quản lý bởi một ISO, hoặc RTO.

Mô hình ERCOT ở Hoa Kỳ đề cập đến thị trường điện cạnh tranh, thời gian thực và giao dịch trước một ngày do Hội đồng Độ tin cậy Điện lực Texas (Electric Reliability Council of Texas) viết tắt ERCOT quản lý cho khoảng 90% lãnh thổ Texas - nơi các nhà máy phát điện, nhà cung cấp và người tiêu dùng lớn giao dịch điện năng, đảm bảo sự cân bằng cung/cầu cho hàng triệu người dân Texas thông qua các quy trình định giá và thanh toán tài chính phức tạp. Đây là thị trường “chỉ dựa trên năng lượng” - nghĩa là các nhà máy phát điện kiếm tiền bằng cách bán năng lượng, chứ không phải bằng cách cung cấp công suất điện.

ERCOT là thị trường cạnh tranh thực sự cũng phản ứng phù hợp với các yếu tố và điều kiện thị trường. Trong mùa hè năm 2019, ERCOT đã thấy được lợi ích của cạnh tranh. ERCOT là một thị trường chỉ dành cho năng lượng, không có khoản thanh toán công suất. Khoản thanh toán công suất bồi thường cho các nhà máy điện để họ có thể hoạt động khi cần thiết, cho dù họ hoạt động không thường xuyên (chỉ trong giờ cao điểm, hoặc hoạt động hàng ngày để đảm bảo nguồn cung đáp ứng nhu cầu). Nếu không có khoản thanh toán công suất, các nhà máy điện phải tồn tại dựa trên những gì họ kiếm được trên thị trường năng lượng.

Trước đây, giá năng lượng thấp phổ biến do nguồn cung phát điện dồi dào, nhưng kịch bản đó đã đảo ngược vào mùa hè năm ngoái khi điều kiện trở nên khó khăn hơn và giá cả tăng lên. Giá cao hơn do biên độ dự trữ eo hẹp gửi tín hiệu đến các nhà máy điện để nâng cấp các cơ sở hiện có, đưa các nhà máy hoạt động trở lại, hoặc thậm chí xây dựng các nhà máy phát điện mới.

Phản ứng của thị trường này giúp điều tiết giá cả và duy trì một hệ thống điện đáng tin cậy mà không gây rủi ro quá mức cho người tiêu dùng. Thị trường tuân theo các nguyên tắc cơ bản về cung và cầu - đảm bảo nguồn cung năng lượng đầy đủ - cả phát điện truyền thống và năng lượng tái tạo.

2. Mô hình PJM:

PJM (Pennsylvania-Jersey-Maryland) Interconnection là một Tổ chức Truyền tải Khu vực (Regional Transmission Organization), hay RTO điều hành thị trường điện bán buôn cạnh tranh lớn nhất nước Mỹ, quản lý lưới truyền tải điện cao thế và điều phối dòng điện cho hơn 65 triệu người ở 13 tiểu bang và Thủ đô Washington, đảm bảo nguồn điện đáng tin cậy và giá rẻ bằng cách điều phối điện tập trung từ các nhà máy phát điện đến các công ty điện lực. Tổ chức này vận hành các thị trường phức tạp về năng lượng, công suất và các dịch vụ phụ trợ, đóng vai trò là trung tâm quan trọng cho việc mua bán điện ở miền Đông nước Mỹ.

Tại PJM (và khu vực Đông Bắc nói chung), đang diễn ra một thực tế rất khác so với ERCOT. Với việc các nhà máy điện hạt nhân thế kỷ trước được trợ cấp công khai ở nhiều tiểu bang, thì môi trường cạnh tranh phản ánh nhu cầu năng lượng của khu vực đang bị bóp méo. Trợ cấp hạt nhân tạo ra nhiều hậu quả bất lợi cho thị trường và khách hàng. Ví dụ, cạnh tranh và đổi mới trong thị trường bị cản trở, kìm hãm sự phát triển của các nguồn năng lượng tái tạo mới như gió và mặt trời.

Ngoài ra, người tiêu dùng trả tiền cho các nhà máy điện hạt nhân thế hệ đầu tiên nhận được ít điện năng không phát thải carbon hơn so với số tiền họ bỏ ra nếu không có trợ cấp. Thay vì để thị trường phát triển nhằm mang lại giá trị cho khách hàng, các quyết định về giá cả và quy định khác đang hạn chế sự phát triển tự nhiên của thị trường.

Mô hình Nord Pool ở châu Âu:

Tại châu Âu có Nord Pool. Đây là một sàn giao dịch điện hàng đầu tại khu vực này trong lĩnh vực điện năng vật lý, đặc biệt là khu vực Bắc Âu và Baltic, hiện đang hoạt động trên khắp châu Âu, cung cấp một thị trường minh bạch cho các nhà sản xuất, thương nhân, người tiêu dùng mua và bán điện một cách hiệu quả.

Nhiều quốc gia như Đức, các nước Bắc Âu và Anh (Anh/Wales) đã mở cửa thị trường, cho phép người tiêu dùng có nhiều lựa chọn, trong đó có cơ chế, hay cơ chế độ bán buôn của Nord Pool. Nord Pool đóng vai trò là một nền tảng quan trọng - nơi các công ty năng lượng lớn và người dùng công nghiệp mua và bán điện, với các thuật toán (như EUPHEMIA) đảm bảo giá cả và phân bổ công suất tối ưu, hỗ trợ tích hợp năng lượng tái tạo, cũng như cân bằng lưới điện. Về bản chất, thị trường bán buôn của Nord Pool là động lực cho hoạt động giao dịch điện quy mô lớn ở châu Âu, tạo điều kiện thuận lợi cho việc vận chuyển vật lý và thanh toán tài chính điện năng trên quy mô lớn.

Các khía cạnh chính của Nord Pool gồm:

1. Thị trường giao dịch điện qua ngày (DA): Một thị trường dựa trên đấu giá - nơi các bên tham gia đấu thầu điện để giao vào ngày hôm sau, thiết lập giá hệ thống cho mỗi giờ dựa trên tổng cung và cầu.

2. Thị trường giao dịch điện trong ngày (ID): Một thị trường liên tục, hoạt động 24/7 để cân bằng cung và cầu gần với thời gian thực hơn, cung cấp các sản phẩm 15, 30 và 60 phút để linh hoạt.

3. Kết nối thị trường: Nord Pool đóng vai trò quan trọng trong việc liên kết các thị trường điện quốc gia khác nhau (vùng đấu thầu) thông qua các cơ chế như Kết nối giao dịch qua ngày (SDAC) để tối ưu hóa dòng năng lượng xuyên biên giới, giảm tắc nghẽn và tăng hiệu quả.

4. Các bên tham gia: Các bên chính bao gồm các nhà sản xuất điện, các khách hàng công nghiệp lớn, các công ty sở hữu danh mục đầu tư và các nhà tổng hợp sử dụng nền tảng này để phòng ngừa rủi ro, cân bằng và mua điện.

5. Tính minh bạch và hiệu quả: Bằng cách cung cấp một thị trường tập trung, Nord Pool mang lại tính minh bạch và cạnh tranh, cho phép xác định giá cả hiệu quả và tạo điều kiện sử dụng nhiều hơn các nguồn năng lượng tái tạo.

6. Vai trò NEMO: Nord Pool hoạt động với tư cách là Nhà điều hành thị trường điện được chỉ định (NEMO) tại nhiều quốc gia châu Âu, đóng vai trò trung tâm trong việc thực hiện các quy tắc thị trường của EU và thúc đẩy một thị trường năng lượng thống nhất.

Việt Nam hướng tới thị trường cạnh tranh bán lẻ:

Do xu thế phát triển bền vững, yêu cầu hội nhập kinh tế và đòi hỏi ngày càng cao về chất lượng dịch vụ, cũng như minh bạch giá điện đã thúc đẩy Việt Nam từng bước chuyển đổi sang mô hình thị trường điện cạnh tranh - một bước đi tất yếu trong lộ trình tái cơ cấu ngành điện.

Theo Điều 4.47 Luật Điện lực 2024, “thị trường điện cạnh tranh là nơi diễn ra các giao dịch mua bán điện và cung cấp dịch vụ giữa các chủ thể thông qua hệ thống điện quốc gia, được vận hành trên nguyên tắc cạnh tranh nhằm tối ưu hóa hiệu quả kinh tế, bảo đảm minh bạch và nâng cao chất lượng cung cấp điện”. Đây là lần đầu tiên khái niệm này được quy định rõ ràng trong pháp luật, thay vì chỉ nêu định hướng như trước đây.

Lộ trình phát triển thị trường điện tại Việt Nam đã được khởi động từ nhiều năm trước, với 3 giai đoạn chính - từ mô hình độc quyền EVN sang 3 giai đoạn là thị trường điện cạnh tranh phát điện (VCGM 2012), cạnh tranh bán buôn (VWEM 2019) và cạnh tranh bán lẻ (VREM sau 2025). Khung pháp lý mới: Luật Điện lực 2024 lần đầu định nghĩa rõ “thị trường điện cạnh tranh”, còn Thông tư 16/2025/TT-BCT hoàn thiện cơ chế cho VWEM và chuẩn bị nền tảng cho VREM.

Khác với cơ chế “giá điện do Nhà nước điều tiết” trước đây, VCGM vận hành theo nguyên tắc thị trường, trong đó giá điện được xác lập dựa trên chi phí cận biên. Mỗi ngày, các nhà máy điện đủ điều kiện tham gia thị trường sẽ chào giá và công suất phát điện cho ngày hôm sau để đơn vị chức năng xây dựng lịch huy động nguồn.

Để thuận lợi cho việc cải cách, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành các văn bản định hướng như Quyết định 63/2013/QĐ-TTg và đang tiếp tục sửa đổi các quy định liên quan trong bối cảnh Luật Điện lực 2024 chính thức có hiệu lực. Các nội dung Bộ Công Thương cần hoàn thiện bao gồm điều kiện cấp phép, quy chế vận hành thị trường và nghĩa vụ của các nhà bán lẻ, nhằm đảm bảo sân chơi bình đẳng, rõ ràng cho tất cả các bên tham gia.

Mô hình thử nghiệm cho bán lẻ điện cạnh tranh đang được triển khai với nhiều kỳ vọng là hợp đồng mua bán điện trực tiếp (DPPA) giữa nhà phát điện năng lượng tái tạo và khách hàng sử dụng điện lớn theo khung pháp lý tại Nghị định 57/2025/NĐ-CP. DPPA cho phép khách hàng, đặc biệt là các doanh nghiệp sản xuất, ký hợp đồng trực tiếp với nhà máy điện tái tạo, không qua hệ thống điều tiết giá của Nhà nước.

Trong tương lai, để thị trường bán lẻ điện cạnh tranh vận hành hiệu quả và bền vững, Việt Nam cần đồng thời triển khai một loạt cải cách đồng bộ. Cụ thể, cơ sở hạ tầng đo đếm và dữ liệu điện năng phải được số hóa hoàn toàn, đảm bảo khả năng cập nhật theo thời gian thực, minh bạch hóa lượng điện tiêu thụ, cũng như hỗ trợ cơ chế thanh toán linh hoạt.

Khung pháp lý cũng cần tiếp tục hoàn thiện, bao gồm các quy định về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, xử lý tranh chấp hợp đồng và cơ chế giám sát cạnh tranh trên thị trường.

Việt Nam đang từng bước hiện thực hóa lộ trình phát triển thị trường điện cạnh tranh theo 3 cấp độ như đề cập. Mỗi giai đoạn đều đánh dấu một bước tiến quan trọng trong việc giảm dần vai trò độc quyền, minh bạch hóa cơ chế vận hành và tăng quyền lựa chọn cho các bên tham gia thị trường. Tuy nhiên, quá trình chuyển đổi này vẫn đang đối mặt với nhiều thách thức lớn. Chẳng hạn như hạ tầng kỹ thuật chưa đồng bộ, đặc biệt là hệ thống đo đếm và quản lý dữ liệu tiêu thụ điện; khung pháp lý chưa hoàn thiện cho các giao dịch song phương, các mô hình bán lẻ điện tư nhân và các cơ chế mua điện trực tiếp; cùng với đó là năng lực vận hành thị trường của các bên tham gia vẫn đang trong giai đoạn tích lũy và thích nghi...

Dù khó khăn, cơ hội cho các doanh nghiệp là rất lớn. Các nhà đầu tư năng lượng có thể chủ động hơn trong việc phát triển và bán điện thông qua cơ chế thị trường; các khách hàng sử dụng điện lớn được tiếp cận các hình thức mua điện linh hoạt như DPPA; và trong tương lai, sự xuất hiện của các nhà bán lẻ điện tư nhân sẽ tạo nên một hệ sinh thái điện lực cạnh tranh, đa dạng và trọng tâm đến người tiêu dùng hơn./.

BBT TẠP CHÍ NĂNG LƯỢNG VIỆT NAM

Link tham khảo:

https://epsa.org/wp-content/uploads/2024/11/EPSA-Competitive-Power-Principles.pdf

https://www.nordpoolgroup.com/en/the-power-market/how-does-a-power-exchange-work/#:~:text=The%20European%20power%20exchange%20Nord,for%20Auctions%20at%20Nord%20Pool.

https://www.researchgate.net/figure/Competitive-electricity-market-framework_fig1_3268419

https://vil.asia/wp-content/uploads/2025/06/Vilasia-Watt-Weekly-No-15-Bil-250603-1.pdf