Phát triển thủy điện nhỏ: Tại sao không?

Kiên quyết trong công tác quy hoạch, rà soát các hồ thuỷ điện 
Hoàn thành kiểm tra các công trình thủy điện nhỏ trong tháng 7

Tăng trưởng kinh tế thường gắn liền với gia tăng nhu cầu tiêu thụ năng lượng, đặc biệt là điện năng. Mức tăng trưởng cao của tiêu thụ điện năng, khoảng 14%/năm, trong tương lai gần sẽ gây ra sự thiếu hụt năng lượng và sức ép phải xây dựng thêm các nhà máy điện.

Với những cố gắng vượt bậc của ngành Điện, nhu cầu năng lượng trong những năm qua phần nào đã được đáp ứng ổn định. Tuy nhiên, trong những năm tới, vấn đề thiếu hụt năng lượng khi các nguồn sơ cấp đã được khai thác gần hết là vấn đề đang được tính đến.

Đáp ứng nhu cầu điện cho phát triển kinh tế, ngành Điện đang đầu tư xây dựng nhiều nhà máy nhiệt điện than, thủy điện, thủy điện tích năng và chuẩn bị xây dựng điện nguyên tử đồng thời tập trung đẩy mạnh phát triển hệ thống lưới điện.

Tuy nhiên, phát triển thủy điện nhỏ gặp nhiều khó khăn. Nguyên nhân là do chi phí đầu của các nhà máy thủy điện tăng rất lớn từ đầu năm 2014 và chưa được đưa vào cân đối trong giá điện hiện hành, như: tăng thuế tài nguyên nước, tăng chi phí môi trường rừng, từ năm 2015 theo Luật đất đai mới, các hồ thủy điện phải đóng tiền thuê sử dụng đất.

Hiện, có khoảng hơn 1.000 điểm có thể khai thác thủy điện nhỏ.Ảnh: Bitexco

Tiềm năng đến cùng thách thức

Theo PGS.TS Nguyễn Thế Chinh, Phó Viện trưởng, Viện Chiến lược Chính sách tài nguyên và môi trường Bộ Tài nguyên và Môi trường, tiềm năng về kinh tế kỹ thuật thủy điện của Việt Nam đạt khoảng 75-80 tỷ kWh với công suất tương ứng đạt 18.000-20.000 MW.

Tiềm năng kinh tế của 10 khu vực sông chính, TS Nguyễn Thế Chinh cho là khoảng 85,9% của các lưu vực sông trong cả nước. Như vậy, tổng trữ lượng kinh tế - kỹ thuật của các lưu vực sông chính hơn 18.000 MW, cho phép sản lượng điện năng tương ứng khoảng 70 tỷ kWh.

Theo dự báo kế hoạch phát triển thủy điện trong Quy hoạch điện VII, đến năm 2020, toàn bộ trữ lượng tiềm năng kinh tế kỹ thuật của thủy điện lớn sẽ được khai thác hết. TS Chinh cho là “năng lượng thủy điện các đoàn sông chính sẽ không còn khả năng khai thác”.

Đối với năng lượng thủy điện nhỏ, theo TS Chinh, với mức công suất nhỏ hơn hoặc bằng 30MW, theo đánh giá tiềm năng có khoảng hơn 1.000 điểm có thể khai thác và cho tổng công suất khoảng 7.000 MW. Hiện nay các điểm này đã được xác định và đạt tiềm năng kỹ thuật.

TS Chinh cho hay, có 114 dự án với tổng công suất khoảng 850 MW đã cơ bản hoàn thành, 228 dự án với công suất trên 2.600 MW đang xây dựng và 700 dự án đang giai đoạn nghiên cứu.

Ngoài ra, các dự án thủy điện nhỏ công suất dưới  100 kW phù hợp với vùng sâu, vùng xa, những nơi có địa điểm hiểm trở có thể tự cung, tự cấp theo lưới điện nhỏ và hội gia đình cũng đã và đang được khai thác.

Ông Đoàn Văn Bình, Viện Khoa học Năng lượng chia sẻ, vấn đề chính liên quan tới các nguồn năng lượng truyền thống hiện nay là biến động giá dầu và các sản phẩm dầu trên thị trường thế giới, trong bối cảnh các nguồn tài nguyên năng lượng dần cạn kiệt, biến đổi khí hậu và giới hạn khai thác tài nguyên thủy điện.

Sản xuất điện năng tại Việt Nam qua giai đoạn 2001-2010. Tổng công suất lắp đặt toàn hệ thống đạt trên 18.000 MW, với cơ cấu cụ thể như: thủy điện là 32.7%, nhiệt điện là 17.5%, các nhà máy đồng phát là 44.8% và các nguồn khác là 5%. Tốc độ tăng trưởng của sản xuất điện năng đạt trên 14% trong giai đoạn 10 năm vừa qua, gấp hai lần tốc độ tăng trưởng GDP.

Nỗ lực đáp ứng nhu cầu điện ngày càng tăng 

Nghiên cứu của Cơ quan Hợp tác Phát triển (GIZ) cho thấy, lợi thế của Việt Nam trong việc phát triển thuỷ điện nhỏ (SHP) đến từ hệ thống sông ngòi dày đặc. Với hơn 2.200 con sông suối với quy mô khác nhau và chiều dài trên 10km, Việt Nam có tiềm năng rất lớn về thuỷ điện: tiềm năng lý thuyết khoảng 300 tỷ kWh và tiềm năng kỹ thuật vào khoảng 123 tỷ kWh.

Tổng tiềm năng kỹ thuật của thuỷ điện nhỏ tại Việt Nam nằm trong khoảng từ 1.600 MW - 2.000MW với quy mô đa dạng.

Thứ  nhất, công suất 100 - 10.000 kW mỗi trạm: 500 trạm thuỷ điện nhỏ với tổng công suất là 1,400-1,800MW, chiếm 82% -97% tổng các trạm thuỷ điện nhỏ.

Thứ hai, công suất 5-100kW mỗi trạm: 2,500 trạm thuỷ điện nhỏ với tổng công suất là 100-150MW, chiếm 5-7.5 %  tổng các trạm thuỷ điện nhỏ.

Thứ ba, công suất 0.1 - 5 kW mỗi trạm (cũng được gọi là thuỷ điện siêu nhỏ): tổng công suất là 50-100 MW, chiếm 2.5-5% tổng công suất các trạm thuỷ điện nhỏ (Pham Khanh Toan et al., 2010).

Theo GIZ, có nhiều dự án thuỷ điện siêu nhỏ với công suất từ 200 đến 500W ở biên giới hay được các hộ dân xây dựng tại các thôn xã vùng sâu vùng xa. Các nhà máy thuỷ điện nhỏ từ 100 đến 1.000W này đủ cung cấp điện cho chiếu sáng trong mùa lũ.

Tuy nhiên, hệ thống chất lượng kém chiếm 90% số lượng bán ra cho thấy chi phí bảo trì duy tu là rất đáng kể. Một vấn đề khác đối với hệ thống rẻ tiền này là điện áp sinh ra sẽ khác nhau theo dòng chảy và có thể ảnh hưởng đến các thiết bị điện tử như radio hay tivi. Thêm nữa, các tiêu chuẩn an toàn cũng không đủ.

Tại Việt Nam, các dự án thuỷ điện nhỏ được xây dựng từ những năm 60. Các dự án này ban đầu được xây dựng từ nguồn ngân sách nhà nước trong giai đoạn 1960-1985 tại các tỉnh miền Bắc và miền Trung Việt Nam.

Từ năm 1985 đến 1990, các bộ ngành, tỉnh, đơn vị quân sự và các tổ chức đã đầu tư vào thuỷ điện nhỏ. Sau  năm 2003 đầu tư bắt đầu đến từ ngành kinh tế tư nhân khi thị trường điện trở nên tự do hơn. Cho đến nay, có 310 dự án thuỷ điện nhỏ được phân bổ rộng khắp đất nước (trên 31 tỉnh thành) với tổng công suất lắp đặt khoảng 3,443MW (MoIT, 2007).

So với các dạng năng lượng tái tạo khác, thuỷ điện là một dạng công nghệ lâu đời hơn ở Việt nam do đó lợi nhuận trên vốn đầu tư sẽ cao. Do đó các dự án thuỷ điện nối lưới dễ vay được vốn ở Việt Nam hơn.

Ngoài ra, các dự án thuỷ điện nhỏ có thể thu được thêm tiền từ CDM. Trong số 143 dự án với PDD được DNA Việt Nam chấp thuận, có 98 dự án (hay 69%) là thuỷ điện nhỏ (<30MW).

Như một phần nỗ lực đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng về điện, Việt Nam dự định phát triển thêm các nhà máy thuỷ điện nhỏ và quy mô trung bình. Công nghệ thuỷ điện này được lựa chọn do nguồn tài nguyên dồi dào và chi phí xây dựng, vận hành và bảo trì tương đối thấp (OECD/IEA, 2010: 25).

Tuy nhiên, dự định này vẫn còn thách thức vì thuỷ điện nhỏ với công suất thấp hơn 30MW đã được khai thác hết tại Việt Nam. Thêm vào đó, việc quy hoạch thiết kế và vận hành không phù hợp các dự án thuỷ điện nhỏ có thể dẫn đến các tác động tiêu cực về môi trường xã hội cho người dân bản địa hay người dân sống ở vùng hạ lưu.

GIZ khuyến cáo, trong tương lai gần rất cần tiến hành một cuộc tái nghiên cứu điều tra về các dự án thuỷ điện nhỏ hiện có và tình trạng tái phục hồi của các hồ chứa, các nhà máy cũ. Thay vào đó mô hình run-off-river phải được khuyến khích phát triển.

HẢI VÂN

Thủ tướng Chính phủ đã có Quyết định số 1855/QĐ-TTg phê duyệt "Chiến lược phát triển năng lượng quốc gia Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2025", Nhằm đảm bảo cung cấp đủ năng lượng cho nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. 

Theo đó, đối với ngành Điện, đây được cho là giai đoạn nhu cầu về điện có xu hướng tăng cao khi nước ta ngày càng mở rộng thị trường, đẩy mạnh phát triển các ngành công nghiệp chủ lực.

Trong giai đoạn đến 2015, có xét triển vọng đến năm 2025, lượng điện sản xuất được tính theo 2 phương án nhằm đáp ứng đủ nhu cầu điện cho nền kinh tế quốc dân.

Với phương án cơ sở, đến năm 2015, lượng điện sản xuất dự kiến cần đạt khoảng trên 190 tỷ kWh, năm 2020 là trên 294 tỷ kWh và đến năm 2025 là trên 431 tỷ kWh. Còn theo phương án cao, đến năm 2015, lượng điện sản xuất sẽ ở mức trên 250 tỷ kWh; năm 2020 là trên 334 tỷ kWh và năm 2025 là gần 490 tỷ kWh.

Xét về cơ cấu, các nguồn điện chủ yếu được khai thác và sản xuất là nhiệt điện than, thủy điện, nhiệt điện khí, điện hạt nhân, thủy điện nhỏ và năng lượng tái tạo, đồng thời vẫn phải nhập khẩu điện. Hơn nữa, để đáp ứng tốt cho cung ứng điện, việc phát triển lưới điện cũng được chú trọng phát triển.