Lũ lịch sử Lạc Dương (tháng 11/2025) - Giải mã ‘điểm gãy’ sinh thái trên lưu vực Đa Nhim

Hiện tượng bất định của thiên nhiên năm 2025 và các tác động đến Việt Nam Năm 2025 được đánh giá là “một trong những đợt thiên tai nghiêm trọng, lũ nối tiếp lũ trên diện rộng”, xảy ra gần như đồng thời các loại hình thiên tai đặc biệt nguy hiểm như: Lũ lớn, đặc biệt lớn, vượt lịch sử, ngập lụt, lũ quét, sạt lở đất, gây thiệt hại nghiêm trọng về tính mạng, tài sản của nhân dân và cơ sở hạ tầng thiết yếu ở nước ta. Vậy, nguyên nhân nào mà tình trạng lũ, lụt lại xảy ra nghiêm trọng như vậy? Dưới đây là tổng hợp các nguyên nhân chủ yếu của chuyên gia Tạp chí Năng lượng Việt Nam. Rất mong nhận được sự chia sẻ của bạn đọc.

Hiện tượng bất định của thiên nhiên và giải pháp vận hành hợp lý các hệ thống bậc thang thủy điện Việt Nam Năm 2025 là một cột mốc đặc biệt trong lịch sử thiên tai Việt Nam, khi dải hội tụ nhiệt đới hoạt động kéo dài, không khí lạnh xuất hiện sớm và liên tục tăng cường, cùng chuỗi 15 cơn bão và áp thấp nhiệt đới (tính đến cuối tháng 11/2025) - tương đương mức cao nhất từng ghi nhận năm 2017, đã tạo nên một mùa mưa bão đầy bất định. Những trận mưa cực đoan, đặc biệt là trận mưa đạt 1.739 mm trong 24 giờ tại đỉnh Bạch Mã, vượt mọi giá trị thiết kế, trở thành kỷ lục tuyệt đối trong lịch sử khí tượng của Việt Nam. Biến động thời tiết khốc liệt này đã đặt ra bài toán sống còn cho hệ thống thủy điện bậc thang trên các lưu vực sông - công trình năng lượng quan trọng vừa đóng vai trò cung cấp điện, vừa là tuyến phòng thủ chủ yếu trong việc giảm lũ cho hạ du. Dưới đây là phân tích, gợi ý một số giải pháp nhằm vận hành hợp lý hệ thống thủy điện bậc thang trên các lưu vực sông của chuyên gia Tạp chí Năng lượng Việt Nam.

Lưu vực Đa Nhim - “Cỗ máy dẫn nước dốc đứng” dễ tổn thương:

Từ đỉnh Lang Biang - Bidoup, nước mưa theo hàng chục suối lớn nhỏ đổ xuống khu vực Đạ Nhim, Đạ Sar và Đạ Chais. Lưu vực này có ba đặc điểm kỹ thuật khiến khả năng xuất hiện lũ lớn cực nhanh:

1. Độ dốc lưu vực lớn.

2. Chiều dài dòng ngắn.

3. Thiếu vùng trũng và đồng bằng đệm.

Những đặc điểm này khiến lưu vực Đa Nhim vốn nằm trong nhóm nguy cơ cao về lũ quét. Nhưng năm 2025, nguy cơ không chỉ đến từ tự nhiên, mà còn do các nguyên nhân sau:

1. “Lỗ thủng rừng” - Điểm yếu lớn nhất của lưu vực:

Trong chuyến khảo sát vào Đạ Sar, điều dễ nhận thấy nhất là những khoảng trống rừng ở các sườn dốc từng bị tác động mạnh giai đoạn 2016-2020. Nhiều diện tích rừng thông tự nhiên bị chết khô, vàng lá; một số khu rừng bị xâm lấn, thậm chí có nơi mất trắng một thời gian trước khi được trồng lại.

Rừng trồng non không thể làm nhiệm vụ của rừng nguyên sinh. Các chuyên gia thủy văn giải thích:

- Rừng tự nhiên có tán dày 3-5 tầng, rễ sâu 3-7 m.

- Rừng trồng chỉ có tán đơn tầng, rễ nông.

- Khả năng giữ nước giảm 40-60%.

Trong trận mưa 19-20/11, điều đó thể hiện rõ: Suối đổi dòng, đá lớn bị cuốn trôi, đường dân sinh bị xóa trắng. Ông Konso Ha Sem cho biết: “Nước lên nhanh đến mức không kịp trở tay. Lũ kéo đi cả đất rẫy mấy đời nhà tôi”.

2. Tổ hợp thời tiết cực đoan - Chất xúc tác của thảm họa:

Giám đốc Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn Quốc gia Mai Văn Khiêm cho biết: Đợt mưa lũ từ 15-21/11 là kết quả của tổ hợp nhiều hình thái thời tiết cực đoan.

Trên cao, nhiễu động trong đới gió Đông trên độ cao từ 1.500-5.000 m hoạt động mạnh, kết hợp với không khí lạnh cường độ rất mạnh, đặc biệt từ đêm 17/11, tạo nên vùng hội tụ ẩm từ tầng thấp đến tầng cao.

Hơi nước từ Biển Đông liên tục được vận chuyển vào đất liền Trung bộ và Tây Nguyên, trong khi địa hình Trường Sơn đóng vai trò “chắn gió,” kích thích đối lưu phát triển mạnh và duy trì mưa kéo dài. Lượng mưa phổ biến từ 800-1.700 mm ở nhiều nơi, vượt xa khả năng tiêu thoát tự nhiên.

Ngoài yếu tố thời tiết, đặc điểm địa hình và thuỷ văn của Trung bộ cũng làm tăng nguy cơ lũ lớn. Các lưu vực sông ngắn, độ dốc lớn khiến nước mưa tập trung nhanh về hạ lưu, dẫn đến lũ lên nhanh chỉ trong vài giờ, cộng với triều cường dâng cao, khiến việc tiêu thoát nước diễn ra chậm.

Lượng mưa tại nhiều nơi ở Trung bộ - Bắc Tây Nguyên tăng cao. Riêng xã Lạc Dương nhận trên 190 mm/24h, Đạ Chais mưa 222 mm/24h và kéo dài sau đó, cộng với lưu vực suy yếu, tác động trở nên nghiêm trọng nước dồn rất nhanh về các sông suối gây lũ đột biến vào đêm ngày 20/11/2025.

Cơn lũ khu vực xã Lạc Dương vừa qua không chỉ ảnh hưởng đến con người, lũ còn tác động tiêu cực đến tài nguyên thiên nhiên và hệ sinh thái. Nguồn ảnh: Báo Thanh Niên.

Cơn lũ khu vực xã Lạc Dương vừa qua không chỉ ảnh hưởng đến con người, lũ còn tác động tiêu cực đến tài nguyên thiên nhiên và hệ sinh thái. Dòng nước lũ chảy xiết mang theo bùn đất, đá tảng và rác thải phá vỡ cấu trúc đất đai khiến nhiều khu vực canh tác bị bồi lấp, xói mòn, hoặc mất lớp đất màu. Việc phục hồi đất nông nghiệp sau lũ là quá trình tốn kém và mất nhiều thời gian.

Ngoài ra, các hệ sinh thái rừng, sông suối và đồng ruộng cũng chịu tổn thương nặng nề với cây cối bị bật gốc, hoặc gãy đổ hàng loạt, động vật hoang dã mất nơi cư trú, hệ sinh vật trong đất bị suy giảm, ảnh hưởng đến độ màu mỡ và sự phát triển của cây trồng.

Nguồn nước sau lũ thường bị ô nhiễm nghiêm trọng do chất thải sinh hoạt, xác động vật và các chất hóa học từ nông nghiệp bị cuốn trôi. Điều này làm ảnh hưởng đến sinh hoạt và còn đe dọa sức khỏe cộng đồng nếu không được xử lý kịp thời.

Khu vực Đạ Sar.

Khu vực Đạ Chais.

Lũ quét gây sạt lở bờ sông.

Lũ quét gây sạt lở bờ sông.

Qua phân tích trên cho thấy trận lũ tháng 11/2025 là hệ quả tổng hợp của suy yếu rừng đầu nguồn, địa hình dốc và khí hậu cực đoan. Trong lưu vực nhỏ - dốc - hẹp, mưa là mồi lửa; rừng đóng góp làm van điều tiết. Nếu không phục hồi mạnh thảm thực vật và cải thiện hệ thống cảnh báo sớm, các trận lũ tương tự hoàn toàn có thể lặp lại. Mong rằng, trong thời gian tới các cơ quan chức năng có các biện pháp khôi phục rừng tự nhiên, cải thiện hệ sinh thái để giảm thiểu tác động của thời tiết cực đoan./.

BBT TẠP CHÍ NĂNG LƯỢNG VIỆT NAM