Giải pháp nào cho NSMO trong bối cảnh thị trường điện chưa hoàn chỉnh?

Khuyến nghị những việc cần làm để có thể khởi công dự án Nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận Trước các ý kiến khác nhau liên quan đến việc làm sao có thể khởi công dự án điện hạt nhân Ninh Thuận ngay từ đầu năm 2026? Hội đồng Khoa học Tạp chí Năng lượng Việt Nam có bài viết phân tích và trả lời cho câu hỏi: Nên hiểu thế nào về chủ trương khởi công dự án nhà máy điện hạt nhân và những công việc cần làm để có thể thực hiện được nhiệm vụ đó? Rất mong nhận được sự chia sẻ của bạn đọc.

Trước đây, khi Trung tâm Điều độ Hệ thống điện Quốc gia (A0) trực thuộc EVN, nhiều chủ đầu tư nhà máy điện cho rằng “A0 do EVN quản lý thì huy động sẽ ưu tiên cho nguồn của EVN”. Đến nay, Công ty Vận hành Hệ thống điện và Thị trường điện Quốc gia (NSMO) được tách ra hoạt động độc lập trực thuộc Bộ Công Thương, nhưng các câu hỏi vẫn còn nguyên, đó là:

1. NSMO đã vận hành theo nguyên tắc thị trường chưa?

2. Những lệnh cắt giảm năng lượng tái tạo có thực sự dựa trên nhu cầu kỹ thuật?

3. Làm thế nào để NSMO vừa bảo đảm vận hành an toàn, vừa minh bạch, vừa không gây thiệt hại nặng cho nhà đầu tư?

4. Khi Việt Nam chưa áp dụng cơ chế giá điện hai thành phần, việc cắt giảm liệu có được đền bù hay không?...

Những câu hỏi này không thể trả lời chỉ bằng tuyên bố, mà cần một hệ thống dữ liệu minh bạch, một cơ chế thị trường hoàn chỉnh và một cơ quan vận hành đủ độc lập - điều mà Việt Nam vẫn đang “đi giữa đường”.

Vì sao năng lượng tái tạo bị cắt giảm mạnh?

1. Thủy điện rẻ hơn và có khả năng linh hoạt cao hơn: Trong điều kiện năm nay mưa nhiều, nguồn nước về các hồ thủy điện dồi dào nên việc huy động tối đa công suất thủy điện để vừa chạy nền, vừa phủ đỉnh biểu đồ phụ tải với chi phí thấp, khả năng điều chỉnh công suất theo phút và gần như không có rủi ro tắc nghẽn truyền tải nội vùng là hợp lý. Vì vậy, hệ thống buộc ưu tiên huy động công suất từ nguồn thủy điện trong những ngày nước lớn.

2. Gió, mặt trời phụ thuộc thời tiết và tập trung theo khu vực: Các cụm điện mặt trời ở Ninh Thuận - Bình Thuận (cũ), điện gió Tây Nguyên - Đông Nam bộ tạo ra “điểm nóng cắt giảm”, vì lưới truyền tải 220/500 kV chưa đồng bộ và công suất năng lượng tái tạo vượt xa khả năng giải tỏa. Hạ tầng truyền tải chưa theo kịp sự phát triển của năng lượng tái tạo. Trong khi năng lượng tái tạo tăng nhanh trong giai đoạn 2019-2022, lưới điện tăng rất chậm, khiến “đóng băng huy động” là tất yếu. Ngay cả khi NSMO ưu tiên huy động năng lượng tái tạo, lưới vẫn không thể “đẩy hết” lượng điện vào giờ nắng đỉnh.

NSMO - Vai trò, giới hạn và mâu thuẫn giữa kỹ thuật - kinh tế - pháp lý:

1. NSMO đã độc lập hơn, nhưng chưa “đủ điều kiện để độc lập như một TSO - đơn vị vận hành hệ thống truyền tải điện”. Việc tách NSMO khỏi EVN là bước tiến quan trọng. Tuy nhiên, NSMO vẫn:

- Phụ thuộc vào hệ thống công nghệ và dữ liệu lịch sử của EVN.

- Hoạt động trong thị trường điện mới ở giai đoạn “vận hành thử”.

- Chưa có quyền áp dụng mô hình định giá theo nút.

- Không có cơ chế pháp lý để đền bù cho các lệnh kỹ thuật gây thiệt hại kinh tế cho các chủ đầu tư nguồn điện, đặc biệt là năng lượng tái tạo.

2. Thị trường điện chưa hoàn chỉnh, thiếu cơ chế đền bù khi bị cắt giảm công suất. Hiện tại nước ta chưa có các cơ chế mà quốc tế đã áp dụng, đó là:

- Giá điện hai thành phần (chi trả công suất cố định + thanh toán sản lượng), hiện tại đang được EVN thí điểm, có khả năng sang năm 2026 mới được áp dụng cho các khách hàng sử dụng điện hàng tháng lớn hơn 200.000 kWh, chưa áp dụng cho nguồn phát điện.

- Đền bù khi bị cắt giảm công suất.

- Giá điện theo từng nút lưới (Locational Marginal Pricing - LMP).

- Áp giá điện âm khi thừa điện.

Do đó, nhà đầu tư mất doanh thu, nhưng không có cơ sở pháp lý để yêu cầu bồi thường.

3. Dữ liệu vận hành chưa được công khai theo thời gian thực: Hiện nay nhà đầu tư chỉ nhận được thông báo cắt giảm công suất, nhưng không biết vì sao bị cắt, cùng thời điểm lưới tải bao nhiêu và nguồn nào được huy động thay thế. Khoảng trống thông tin này là nguồn gốc của nghi ngờ “không công bằng”.

4. Mâu thuẫn giữa nhiệm vụ kỹ thuật và kỳ vọng minh bạch: NSMO có trách nhiệm tối thượng là bảo đảm an toàn hệ thống, giữ tần số - điện áp ổn định và ngăn chặn rủi ro lan truyền (như sự cố Bắc - Nam hồi tháng 5/2023). Nhưng xã hội lại yêu cầu NSMO phải minh bạch mọi lệnh huy động, giải thích từng MW bị cắt và bảo đảm công bằng kinh tế cho từng chủ đầu tư. Đây là mâu thuẫn vốn có trong mô hình “TSO trong thị trường quá bán hành chính”.

So sánh kinh nghiệm quốc tế - NSMO cần hướng đến mô hình nào?

Mỹ - ERCOT (Texas) - Điều độ gắn với giá trong 5 phút:

1. Lệnh điều độ được đưa ra theo giá cận biên thời điểm thực (Real - Time Market - RTM).

2. Mỗi MW bị cắt được bồi thường theo giá thời điểm đó.

3. Tổn thất truyền tải được tính theo từng nút (LMP), từ đó nhà đầu tư biết chính xác đã mất bao nhiêu do bị cắt giảm.

Úc - AEMO - Cơ chế “thanh toán trong 5 phút”:

1. Giá và lệnh huy động cập nhật liên tục 5 phút.

2. Dữ liệu được công bố mở, ai cũng có thể xem theo thời gian thực.

3. Năng lượng tái tạo được ưu tiên tối đa, nhưng có cơ chế thanh toán khi bị cắt kỹ thuật.

Định hướng chiến lược của châu Âu là tự động hóa điều độ bằng AI:

1. Hệ thống quản lý lưới phân tích hàng nghìn biến số thời gian thực.

2. Lệnh điều độ tự động được lập hồ sơ và công khai.

3. Những trường hợp cắt giảm gây thiệt hại đều được trả bằng tiền thuê do tắc nghẽn (congestion rent).

So sánh kinh nghiệm quốc tế cho thấy điểm chung: Không có nơi nào cắt giảm năng lượng tái tạo mà không giải trình và không đền bù.

Những vấn đề cần nhìn thẳng để NSMO hoạt động công bằng và minh bạch:

Hiện nay mức độ minh bạch dữ liệu xuất phát từ NSMO còn hạn chế. NSMO công bố biểu đồ huy động ngày hôm sau, nhưng không công bố:

1. Trạng thái mạng lưới theo thời gian thực.

2. Tổn thất và nghẽn mạch theo từng khu vực.

3. Lý do cắt cụ thể của từng nguồn điện.

Ngoài ra, thiếu cơ chế chia sẻ rủi ro giữa hệ thống - nhà đầu tư - nhà nước, nên mọi rủi ro cắt giảm công suất đều đổ lên nhà đầu tư. Do thị trường điện bán buôn hoàn chỉnh bị chậm triển khai, nên lệnh NSMO vẫn mang tính hành chính nhiều hơn là tín hiệu giá.

Một số giải pháp kiến nghị để NSMO tham khảo trong giai đoạn hiện nay:

1. Thiết lập cơ chế minh bạch dữ liệu theo thời gian thực. Để lấy lại niềm tin thị trường, NSMO cần công bố công khai thông tin 24/7, bao gồm:

- Công suất huy động theo từng loại nguồn.

- Mức tải của từng đường dây trọng yếu.

- Lý do cắt giảm năng lượng tái tạo.

- Tổn thất truyền tải ước tính.

- Trạng thái rủi ro vận hành (congestion map).

2. Áp dụng nhật ký cắt giảm công suất bắt buộc giải trình. NSMO cần có nhật ký cắt giảm công suất, trong đó nêu rõ:

- Nguồn nào bị cắt.

- Thời điểm cắt.

- Lý do kỹ thuật.

- Mức công suất bị giảm.

- Nguồn được huy động thay thế.

- Hậu quả kinh tế ước tính.

Tất cả nội dung này cần được lưu trữ và công bố công khai định kỳ.

3. Thiết lập cơ chế “Đền bù cắt giảm kỹ thuật” (Technical Curtailment Compensation). Trên cơ sở kinh nghiệm các nước trên thế giới đã thực hiện, Việt Nam có thể áp dụng từng bước như sau:

- Công bố giá tránh được (avoided cost).

- Tính toán mức bồi thường theo MW không huy động.

- Áp dụng thí điểm cho các khu vực hay bị cắt giảm.

4. Đẩy nhanh áp dụng “giá điện hai thành phần”. Giá điện hai thành phần gồm: Giá công suất (capacity payment) - đảm bảo doanh thu cố định cho nhà máy sẵn sàng phát điện và giá năng lượng (energy payment) - trả theo sản lượng phát thực. Khi thực hiện giá điện hai thành phần, khi bị cắt giảm công suất, nhà đầu tư vẫn có nguồn thu từ phần công suất cam kết.

5. Xác lập cơ chế định giá theo khu vực (Regional Pricing), hoặc theo nút (LMP) ở quy mô thí điểm. Khi áp dụng LMP sẽ phản ánh rõ tắc nghẽn, từ đó khuyến khích đầu tư nguồn điện đúng vị trí và giảm mâu thuẫn “tại sao nhà máy tôi bị cắt mà nhà máy kia không bị cắt”.

6. Tăng cường năng lực tự động hóa điều độ và cảnh báo sớm. Cần thực hiện mô hình dự báo phụ tải và năng lượng tái tạo bằng AI, lập hệ thống cảnh báo tắc nghẽn trước 15-30 phút và thiết lập cơ chế tự động huy động nguồn linh hoạt (thủy điện, hệ thống lưu trữ điện năng).

7. Thiết lập cơ chế giám sát độc lập đối với NSMO. NSMO nên xem xét, áp dụng theo mô hình OECD: Lập Hội đồng giám sát gồm các chuyên gia độc lập, đại diện nhà nước, hiệp hội nhà đầu tư, người tiêu dùng để giám sát các quyết định huy động, cắt giảm, đấu nối.

8. Hoàn thiện khung pháp lý cho NSMO để trở thành TSO - đơn vị vận hành hệ thống truyền tải điện thực sự độc lập. Để NSMO thực sự độc lập trong vận hành hệ thống điện cần thiết phải có khung pháp lý, bao gồm:

- Quyền truy cập dữ liệu đầy đủ từ EVN và các tập đoàn khác.

- Quyền giám sát trung lập đối với các đơn vị phát điện.

- Quyền đề xuất giá thị trường theo thời gian thực.

Kết luận:

Để trả lời câu hỏi: “NSMO điều độ huy động công suất từ các nguồn điện khác nhau đã công bằng hay chưa?” Câu trả lời đúng phải là: “Không thể đánh giá, nếu không có dữ liệu minh bạch và cơ chế thị trường đầy đủ”. Vì vậy cải cách NSMO không phải là thay tên A0 bằng một tổ chức mới, mà là thay đổi cách vận hành từ biện pháp hành chính sang cơ chế thị trường; từ bí mật vận hành sang dữ liệu mở; từ cắt giảm theo lệnh sang cắt giảm có đền bù; từ hệ thống tập trung sang hệ thống phân tán - linh hoạt; từ điều độ theo kinh nghiệm sang điều độ theo thuật toán và tín hiệu giá.

Khi điều độ trở thành một bộ phận của thị trường, khi mọi lệnh huy động đều có thể truy xuất, phân tích và kiểm chứng, khi nhà đầu tư biết chính xác mình được trả bao nhiêu, hoặc mất bao nhiêu, thì niềm tin thị trường sẽ trở lại và Việt Nam có thể bước sang giai đoạn mới của cuộc chuyển dịch năng lượng - một giai đoạn tự chủ, minh bạch, công bằng và hướng tới tương lai./.

TS. NGUYỄN HUY HOẠCH - HỘI ĐỒNG KHOA HỌC TẠP CHÍ NĂNG LƯỢNG VIỆT NAM

Tài liệu tham khảo:

1. ERCOT (Texas, Mỹ) - Real-Time Market (RTM) Overview - Cơ chế điều độ gắn với giá thời điểm thực (RTM) và giá nút (LMP).

2. Truy cập tại: https://www.ercot.com/mktinfo/rtm/index

3. AEMO/AEMC (Úc) - Five-Minute Settlement Rule Change – Cơ chế “thanh toán trong 5 phút”.

4. Truy cập tại: https://www.aemc.gov.au/rule-changes/five-minute-settlement

5. ENTSO-E (2022) - Vision: A Power System for a Carbon Neutral Europe - Báo cáo chiến lược về tự động hóa và hiện đại hóa điều độ hệ thống điện châu Âu.

6. Truy cập tại: https://vision.entsoe.eu/